VOV4.K’ho – Pơgăp mờ do ờ hềt jo\, dùl dơ\ cribơyai geh bơta sền gròi uă ngan bơh uă cau dê. Tơngume bơh dơ\ cribơyai dê geh đơs gùt dar jơnau kơlôi sơ nơng “Tam gơl gùng lơh sa mờ bơta geh ngan priă jền bơh bàr pe jơi bơtiàn kòn cau tàm lơgar Việt Nam dê”, cribơyai uă jòi broă lơh ai bơta gơkòl dồs bơh làng bol kòn cau tàm Tây Nguyên in. Kơlôi sơ nơng do bơh Anih kơlôi sơ nơng mpồl bơtiàn, lơh sa mờ tiah ơm kis bal mờ Anih tờm gùng dà broă lơh mờ broă lơh bơtàu tơnguh lơh broă sa sươn sre [òn lơgar tiah đah jum dà lơgar dê lơh tàm 2 càr Dak Lak mờ Lâm Đồng.

            Kơlôi sơ nơng ai go\ dùl khà uă ngan ală hìu cau lơh broă sa là cau kòn cau tàm càr Dak Lak mờ Lâm Đồng gam pal àn ơnòng ală bơnah dồs krơi is, mờ priă dồs là pơgăp bơh 50 tus 240 tơlak. Pal sền ngac ngan là, geh tus 70% jơnau kờn ală bơnah priă càn là nàng bơcri tàm broă lơh sa sươn sre, bơh 7-8% là nàng tơm ală priă dồs neh càn (hơ\ là tơm priă dồs tus tơngai pal tơm”. Pơgăp 90% khà hìu geh lùp pà gi\t, khi gơlơh ko\ng dồs kơ nòl là uă ngan tus dì kơn jơ\ kơn ju\t ngan. Pal sền ngac uă rlau tai là uă ngan ală hìu làng bol do gam pal càn priă cồng bơh cau kă phan is dê nàng bơcri tàm broă lơh sa sươn sre, mờ priă cồng gơguh tus bơh 50 tus 60% dùl nam.

            Jơnau bơh tài làng bol càn priă sa priă cồng uă bơh cau kă phan is dê là uă ngan. Lùp kờp bơh mpồl kơlôi sơ nơng dê pà go\, làng bol tam gơl càn mờ cau kă phan is, tài bơh ờ geh jơtài phan bơna tàm ala nàng càn priă anih priă jền dê, tài bơh lơh sră nggal càn priă anih priă jền dê kal ke ir mờ ai càn den jo\ jòng ngan, pal kơ\p tus tơl dơ\ càn mờ bơnah priă càn geh ai, uă tu\ ờ lơh geh tơl jơnau kờn ngui tàm broă lơh sa. Tàm tu\ hơ\, càn bơh cau kă phan is dê den lơh sră nggal ờ kal ke, ờ duh pal geh tàm ala mờ phan bơna, geh ai càn tơn tu\ kờn mờ geh ai càn uă rlau.

              Tài bơh uă jơnau, mờ bơnah priă càn nàng bơtàu tơnguh lơh sa bơh uă hìu làng bol kòn cau tàm 2 càr Daklak mờ Lâm Đồng dê ndrờm bè ờ gơmù, mờ gam ngan sơlơ gơguh uă tai. Ồng Lê Đức Thịnh kuang jat jơng atbồ gah tam klac bal lơh sa, di Gah Lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dà lơgar, đơs ngan là: bulah kung lơh ngan sơl, mơya ală anih priă jền kung gam ờ hềt ai tơl jơnau kờn càn priă bơcri tàm broă lơh sa bơh cau lơh broă sa là cau kòn cau tàm tiah Tây Nguyên dê." Nam 1990, cau lơh broă sa Tây Nguyên đơs mờ bol a` là ờ geh priă jền, hơ\ là tu\ sơn đờm lơh sa jat lơh sa hìu bơnhă. Tus dì tu\ do, tơ nơ\ mờr 30 nam, tus lùp cau lơh broă sa, den kung gam ờ geh priă jền sơl. Bơh sơn rờp den bol a` đơs là, nam 1990 bol he ờ hềt geh anih priă jền dong kờl cau r[ah, kung ờ geh sơl anih priă jền lơh broă sa sươn sre. Mơya, tu\ do neh geh den gơtìp gơ kòl dồs uă rlau mờ ờ geh priă jền uă rlau”.

             Càn priă gam kal ke, mơya jơnau dồs kơ nòl gơtìp tơn jo\ jòng sùm, bơdih mờ jơnau càn priă kal ke, den jat ồng Thịnh yal, là gam tài bơh làng bol tìp rềs àr mờ ngui priă càn ờ geh cồng nha. Tiến sĩ lơh sa là ồng Đào Thế Anh kuang jat jơng atbồ Anih kơlôi sơ nơng tờm phan sa mơkung là Kuang jat jơng atbồ Mpồl jak chài bơtàu tơnguh [òn lơgar Việt Nam, đơs là: "Jơnau kờn càn priă dùl e\t bơh làng bol kòn cau dê uă rlau pơndrờm mờ bơta tơl pràn ai càn bơh anih priă jền dong kờl cau r[ah bơh dà lơgar dê. Den tàng bè hơ\, kờn pal chul chồl ală broă lơh priă jền dùl e\t, gơtùi hòi jà tai ală mpồl làng bol [òn lơgar lơh broă làng bol, mpồl ờ di gơnoar atbồ lơgar sền gròi, hơ\ sồng ală cau geh nùs nhơm niam tai…"

            Làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên tu\ do uă ngan là càn priă anih priă jền dê nàng blơi phơng ơn chi tam jo\ nam in. Jat Tiến sĩ Nguyễn Thế Anh, broă lơh kuơmàng ngan ai bơta do in là bơtàu tơnguh broă lơh sa sươn sre jat gùng dà lơh sa kơ nờm tàm nhơ\t chi che geh is. "Dilah lơh sa jat gùng dà kơ nờm tàm nhơ\t chi che geh is, phơng hữu cơ lơh geh is ơn tờm chi tam in den gơtùi tơr mù geh gùl bơnah phơng đàm, mờ cồng nha lơh geh den geh tu\ là uă rlau tai. Dilah bol he mìng ơn phơng hoá học lơm den cồng nha lơh geh gơmù te\, mờ ờ go\ gơguh uă tai ờ, mờ sơlơ gơtìp dồs tai".

              Dilah ală hìu làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên lơh geh phơng hữu cơ, lơh broă lơh sa jat gùng dà lơh sa kơ nờm tàm nhơ\t chi che geh is, tơr mù priă tă bơcri tàm broă lơh sa, den cồng nha lơh geh kơphê tàm sươn kơphê dềt kung geh uă rlau sơl dilah tàm pơndrờm mờ cồng nha lơh geh kơphê tàm anih lơh sa sươn dờng dê. Ờ huan jơh priă jền bơcri tàm broă lơh sa hơ\ là ờ huan gơtìp gơ kòl dồs rlau. Hơ\ là jơnau mờ bol he gơtùi sền go\ [ươn [oài ngan: "Lơh sa hìu bơnhă dềt sơr lèt gan mờ l"ơh sa drà kă bro dùl nă să is bè tu\ do den ngan ngồn là gơtìp ờ jai. Pal geh ală mpồl bè mpồl tam klac lơh bal nàng dong kờl, tơr mù kơnờm tàm đah bơdìh. Tu\ do, bol he sền go\ ală hìu bơnhă lơh sa dềt tàm Tây Nguyên kơ nờm jơh lơm tàm ală cau kă bro phan ngui tàm broă lơh sa, bơh phơng sih, tus sơntìl, priă jền nàng bơcri lơh sa. Tu\ neh gơ lòt mu\t tàm gùng dà hơ\ den dồs sơlơ dồs dờng tai, ờ gi\t lơh bè lơi nàng jai tơm dồs.

            Jat bàr pe nă cau mờng chài đơs, ală broă lơh tơr mù r[ah tàm Tây Nguyên, digơlan kờn pal sền sơ wì wơl broă tơmu\t tàm hơ\ ală chi tam lơh gơs phan kă bro. Jơnau đơs bơh Tiến sĩ Đào Thế Anh kuang jat jơng atbồ Anih kơlôi sơ nơng tờm phan sa Việt Nam dê:"Tàm ală broă lơh bơtàu tơnguh, geh bal ală broă lơh tơr mù r[ah bè broă lơh 30a, den jat a` ờ go\ di ai ală tờm chi tam lơh gơs phan kă bro. Geh bàr pe tiah, broă lơh 30a ai tờm cô ca, tờm mắc ca tam tàm tiah hơ\ là tìs ngan. Hơ\ là tài bơh drà kă bro cau lơh, ală broă lơh tơr mù [ah ờ go\ kờn. Ală broă lơh tơr mù r[ah tu\ do kờn pal bơto pơlam dong broă lơh broă sa sươn sre halà bơto bơtê cau lơh broă sa in bè ală broă lơh nàng tơr mù rềs àr bơh drà kă bro dê. Bơta hơ\, den hơ\ sồng ngan ngồn dong jơnau kờn bơh ală làng bol kòn cau mờ cau r[ah dê".

                                Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến