VOV4.K’ho - Broa\ cit sơnơm la geh pơrya kuơ màng ngan, dong kòn se lơh pràn sa\ mờ tam dra\ geh mờ bơta kòp.

            Vaccine la dùl phan lơh broa\ geh cồng nha ngan tàm broa\ lơh rcang lài sơndra\ kòp ala\ bơta kòp sồt mồr. Tu\ do,  neh geh mờr 30 bơta kòp bơtờp gơtùi geh rcang sơndra\ mờ Vaccine. Ờ drờm mờ geh ngui ala\ bơta lơh sơnơm ndai, Vaccine geh dong rcang lài mờ sền gàr pràn kơldang sa\ ja` tus mờ kòn bơnus mờ bơh hơ\ geh pơgồp bơtàu tơngguh cau lơh broa\. Bal mờ broa\ tơmù khà gơbàn kòp mờ chơt, lơh kòn dềt pràn dờng sa\ mờ bồ tơnggoh bè ờs, vaccine gam lơh tơmù ngai gơbàn kòp mờ mut tàm hìu sơnơm, tơmù pria\ jền bic hìu sơnơm, ngan la tơmù tơngai mờ dà kơlhề bơh  cau ùr bơh ờ pal sền gàr  kòn se kòp kung bè  lơh tơmù kòn se pa den bơh ờ pal kòn se gơbàn kòp mờ chơt, pơ gồp bal bơtàu tơngguh pràn sa\ ja` cau ùr, tơmù bơta gơ aniai bơh kòp jê hala gơ lời wơl bơh kòp jê hala ờ gơtùi lơh broa\ bơh aniai gơbàn kòp lơh aniai.

            Bal mờ hơ\,  cit lài sơnơm gam geh dong sền gàr pràn kơdang sa\ ja` tus jơh cau dờng bè Vaccine sơndra\ kòp nggù, rcang sơndra\ kòp as sồt kơndoh tơngoh bơh tơngoh mô cầu, rcang sơndra\ gơbàn kòp ồm sa ru\ tàm klờm, kòp ồm sa ru\ hìu kòn. Bal mờ ala\ bơta kuơ tơn mờ ờ tơn bơh Vaccine tàm broa\ tơmù khà cau gơbàn kòp mờ chơt tàm ala\ bơta kòp sồt mồr, gơ gam geh lơh gơ dờp jo\ jòng tus sa\  tờm cau kòp mờ mpồl bơtìan, bè tơngguh bơta pràn mờ lơh broa\ pràn bơh ờ gơbàn kòp  jê. Đơs pơgồp bal broa\ bơcri cit sơnơm lài mờ Vaccine la bơcri tus bơtàu tơngguh.

            Kơnờm geh vaccine, dunia neh ờ gam tai gơbàn kòp rang. Anih tờm rcang sơndra\ lài mờ sền gròi kòp lơgar Mỹ neh rơndap cit sơnơm rcang lài rề ơnàng ơm dơ\ 4 tàm 10 cồng nha dờng ngan bè lơh sơnơm tàm mpồl bơtìan bơh rài 20. Kòp gơbàn lơng tu\ do mìng gam geh  tàm 4 lơgar, khà kơnòm dềt chơt bơh kòp sởi nam 2007 gơmù 78% pơndrờm mờ nam 2000, khà kơnòm dềt chơt bơh viêm gan B, as sồt klờm soh, as sồt kơndoh tơngoh bơh Hib pah nam gơmù 2 tơlak 500 rbô na\ kơnòm dềt tơnơ\ ua\ lơgar  geh mut lơh broa\ cit sơnơm vaccine viêm gan B mờ Hib tàm broa\ lơh cit sơnơm rcang lài rề ơnàng tơnơ\ nam 2000.

            Mpồl lơh sơnơm dunia kờp du\ dilah jơh ala\ Vaccine geh lài tu\ do drờm geh ngui ua\ den tàm dunia mờ khà gơ glòm rlau 90%, pah nam den broa\ rcang sơndra\ lài 2-3 tơlak na\ kơnòm dềt ờ gơbàn chơt tài ala\ bơta gơbàn kòp bơh sồt mồr, pơ gồp lơh geh broa\ lơh bơh broa\ lơh rbô nam lơh tơmù 2/3  sồ kơnòm dềt chơt hờđơm 5 sơnam tàm nam 2015 pơndrờm mờ nam 1990.

            Broa\ lơh cit sơnơm rcang lài rề ơnàng tàm Việt Nam neh geh mut lơh ngan  ngồn bơh nam 1985 mờ  broa\  lơh  cit 6 ding sơnơm Vaccine bơh sơnrờp ai jơh ala\ kòn dềt hờ đơm 1 sơnam la kòp jòr bơsia\ mhàm,  kòp lơng,  bạch hầu, bơsia\ ngkròk,  kòp tu\ tơl mờ kòp sởi. Nam 1997 geh bơsir tai  vaccine dơ\ 7 la viêm gan B  mờ nam 2010 geh bơsir tai sơnơm vaccine dơ\ 8  la vaccine Hib. Ala\ bơta vaccine ndai geh ngui tàm ala\ tiah gơ pơhìn ua\ ai tus kơnòm dềt rlau 1 nam la vaccine as sồt tơngoh Nhật bản, jê ndul gơ jroh, thương hàn. Tàm sùm ua\ nam khà cit sơnơm tơl kơnòm dềt geh rlau 90%.

            Mùl màl mờ bơta mờng bơh broa\ lơh cit sơnơm rcang lài rề ơnàng tàm Việt Nam tàm rlau 25 nam do mờ ờ ua\ lơgar tàm dunia geh ai go\,  broa\ cit sơnơm rcang lài rề ơnàng la broa\ lơh geh cồng nha ngan ngồn kờ` rcang sơndra\ kòp. Cồng nha bơh broa\ lơh cit sơnơm rcang sơndra\ kòp rề ơnàng neh cèng geh cồng nha loh làng ngan, lơh tam gơl bơh sơnrờp rơndap tap sàng kòp tàm kơnòm dềt. Mờ broa\ lơh cit sơnơm Vaccine, khà cau gơbàn kòp bơh ua\ bơta kòp sồt mồr geh Vaccine rcang lài neh lơh tơmù git nđờ jơt dơ\ tus nđờ rhiang dơ\. Bol he neh ờ gam gơbàn tai kòp rang tàm lồi ala\ nam 1970, kòp lơng nam 2000, sang geh kòp tu\ tơl kòn se pa deh tàm nam 2005 mờ gam  cơnđoà tus bơta sang kòp sởi  mớ ơndra\ kòp viêm gan B tàm 2, 3 nam tus. Khà cau gơbàn kòp bơh kòp di broa\ lơh cit sơnơm rcang lài rề ơnàng tàm rlau 100 rbô na\ làng bol dilah pơndrờm mờ mờ nam 2010  mờ nam 1984 den geh go\: Kòp bạch hầu gơmù 585 dơ\, bơsia\ nggòk gơmù 937 dơ\, kòp tu\ tơl kòn se pa deh gơmù 59 dơ\, sởi gơmù 573 dơ\. Tơnơ\ 25 nam mut lơh broa\ lơh cit sơnơm rcang lài kòp rề ơnàng tàm Việt Nam, kờp du\ rcang lài ai geh tus 6 tơlak 700 rbô na\ kơnòm dềt bời kòp, mờ 43 rbô na\ oh  kis geh bơh bơh bàn kòp  jòr bơsia\ mhàm, bạch hầu, bơsia\ ngkòk,  tu\ tơl,  mờ sởi.

            Gơtùi đơs do, la dùl tàm ala\ cồng nha dờng ngan bơh gah lơh sơnơm Việt nam lơh geh tàm ala\ nam do tàm tu\ Việt Nam gam la dùl lơgar rbah, pria\ geh kờp bal tơl cau gam lơyah. Bơh broa\ lơh mut lơh geh cồng nha cit sơnơm rcang lài kòp rề ơnàng mờ ala\ broa\ gah lơh sơnơm ndai, Việt Nam neh gơmù go\ loh ngan tàm khà chơt bơh kòn dềt hờ đơm 5 sơnam mờ gam cơnđoà tus broa\ lơh dơ\ 4 bơh broa\ lơh rbô nam tàm nam 2015, (gơmù 2/3 khà chơt bơh kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam tàm ngai bơh 1990-2015). Cồng nha do neh geh gơp bơyô dunia jờng ngan mờ sền ngềr ngan mờ neh geh GAVI Alliance jờng bè cồng nha jak ngan  tànm broa\ lơh tơmù khà kòn dềt chơt tàm dp\ pơrjum GAVI tàm Hà Nội nhai 11/2009.

            Ala\ sền sơnơng bè pria\ jền-cồng nha bơh mpồl lơh sơnơm dunia WHO ai git cồng nha bơh ala\ broa\ lơh cit sơnơm rcang lài kòp rề ơnàng neh dong tềm pềr geh ua\ ngan khà pria\ bè lơh sơnơm. Vaccine ờ mìng sền gàr geh sa\ tờm mờ gam sền gàr ala\ cau gùt dar, tu\ tơl cau geh cit Vaccine, geh ê\t ngan bơta gơbàn bơtờp kòp mpồl bơtìan  in. Vaccine ờ mìng sền gàr tus ala\ tờm  mờ gam sền gàr jơh mờ mpồl bơtìan. Do la jơnau bơh tài Vaccine geh bơnga\ kuơ màng ngan tus mờ pràn kơldang sa\ ja` [òn lơgar tàm broa\ kơryan kòp tê jê sa\. Tơmù pria\ jền lòt kham sơm kòp tàm tơngai jo\ jòng tàm rài kis neh neh geh cih lài sơnơm tàm sa\.

            Cit sơnơm rcang lài ai tus kơnòm dềt, kòn se in la broa\ lơh rcang sơndra\ ala\ kòp ngòt ngơt, lơh tơmù khà cau chơt tàm kơnòm dềt. Broa\ cit sơnơm rcang sơndra\ kòp lài kòn dềt in kờ` geh pal mut lơh sơlơ gờ` slơ niam, tàm 2 nam  bơh sơnrờp. Mè bèp kờ` pal ai kòn lòt cit sơnơm rcang sơndra\ kòp lài tơl mờ di tơngai pơrgon cit.

Ồng K’ Ngọc Hùng, gơnoar atbồ hìu sơnơm kơnhoàl Dam Rông, càr Lâm Đồng pơlam bè broă c^t ală bơta sơnơm Vaccine kòn dềt in lơh geh cồng nha tàm ală ntum, tàm hơ\ uă ngan là tàm tiah sar lơgar nagì, tiah làng bol kòn cau.

-Ơ ồng, dan ồng pà g^t broă c^t sơnơm rơcang sơndră mờ kòp tàm tơngai do kơnhoàl Dam Rông dê geh lơh bè lơi?

Tơngai do, gơwèt mờ broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp kơnhoàl Dam Rông dê-do là kơnhoàl kal ke càr Lâm Đồng dê-geh broă sền gròi bơh gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng, bơh kơnhoàl Dam Rông kung bè broă lơh ngan bơh mpồl kuang bàng tàm hìu sơnơm kơnhoàl tus mờ ală hìu sơnơm ntum, bol a` neh lơh ngan tơmù ală kal ke. Tơngai bơh nam 2005 tus 2007 den broă c^t sơnơm gam ờ pràn, cồng nha geh ờ uă, mơya bơh nam 2008 tus tu\ do, den khà geh c^t sơnơm sơndră mờ kòp tàm kơnhoàl Dam Rông neh geh cồng nha niam.

-Ơ ồng, bu\ lah do là ală cồng nha niam, mơya khà c^t sơnơm sơndră mờ kòp kòn dềt in gam ờ uă di lah pơndrờm mờ khà bal, bơta ờ pràn do gơl^k geh tài bè lơi?

Dam Rông là kơnhoàl kal ke bè ù tiah, ù tiah ơnàng, gùng lòt kal ke, rài kis làng bol gam rơ[ah, bơta ngăc ngar gam ờ uă, [òn ơm kis ờ tơrgùm bal. tàm Dam Rông geh ờ uă [òn pôs đồng kăc màng den ngài mờ hìu sơnơm ngan, bè tiah pôs đồng kăc màng Tây Sơn, hơ\ sồng tiah pôs đồng 179, Dà Mpô mờ tiah 181. tàm 4 tiah pồs đồng kăc màng do ndrờm ngài mờ tiah tàm gùl kung bè hìu sơnơm ntum, kàl mìu lòt rê kal ke ngan. Den tàng, broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp, ală broă lơh gah lơh sơnơm tàm tiah do kung tìp kal ke ngan. Mơya bol a` lơh ngan ờ lời gời is ală tiah do, mờ pah nam tàm kàl prang den mpồl gơnoar atbồ hìu sơnơm neh sồr ală gah lơh broă gơwèt bal pơgồp mờ hìu sơnơm ntum bal mờ gơnoar atbồ ntum bơyai lơh lòt kham, sơm kòp, kung bè lơh jăt broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp bal mờ ală broă lơh gah lơh sơnơm dê tàm ală tiah do kờ` bơsong bè ală broă drơng gàr gah lơh sơnơm làng bol tàm do in.

-Kờ` tơnguh rơlao tai cồng nha bơh broă lơh jăt c^t sơnơm sơndră mờ kòp kòn dềt tàm kơnhoàl Dam Rông in, tàm tơngai tus broă lam sồr geh sền kuơ bè lơi?

Bol a` sùm ai tus mờ broă lơh bè lơi geh cồng nha ală ală broă lơh sơnơm đơs bal, mờ tus mờ broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp đơs is, den bol a` ai broă lam sồr là kuơ màng ngan. Geh pơgồp bal tàm cồng nha broă lơh. Bơh tàm broă lam sồr, dong kờl làng bol in wă mờ tơnguh jơnau g^t wă bơh tu\ hơ\ làng bol wă, pơgồp bal mờ kuang bàng lơh broă gah lơh sơnơm dê kờ` làng bol ai oh kòn kung bè ală cau gam tàm sơnam c^t sơnơm sơndră mờ kòp tus tàm ală anih c^t sơnơm di tơngai mờ di tu\.

Bol a` kung pơgồp bal mờ ală broă lam sồr ndai bè bơh tàm anih pờ tơl^k jơnau đơs ntum, hơ\ sồng ală pano, áp phích, pang sră… Kuơ màng ngan là ală anih tàm ngai c^t sơnơm sơndră mờ kòp, pah nhai tàm kơnhoàl Dam Rông geh bơyai lơh 3 ngai, hơ\ là ngai 10, 11 mờ 12 pah nhai den tàm ală anih c^t sơnơm tàm kơnhoàl gơtùi pơgồp bal mờ broă pờ loa, pờ rơjô đơs bè ală tơngu me lam sồr kờ` làng bol in wă bè ală bơta kuơ bơh broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp. Mờ pơgồp bal mờ broă lam sồr tơn, tàm hơ\ geh pơgồp bal tàm ală dơ\ pơrjum [òn, pơrjum ală gah, mpồl lơh broă, kung bè bơh broă kham kòp mờ lơh jăt ală broă lơh den kung geh lam sồr, bơto sồr tai cau mè, cau bèp in kờ` dong kờl ală cau mè, cau bèp in wă rơlao kờ` ai oh kòn tus tàm ală anih c^t sơnơm.

Dùl broă mờ bol a` đơs là geh cồng nha ngan tus mờ kơnhoàl bol a` dê, hơ\ là tàm broă bơyai lơh ală dơ\ c^t sơnơm sơndră mờ kòp, den geh bal ală cau lơh sơnơm tàm [òn tus bal. Tu\ do, tàm kơnhoàl Dam Rông geh 52 [òn den neh geh 52 kuang bàng lơh sơnơm [òn. Tàm broă bơyai lơh den broă sền gàr ală cau gơwèt tàm sơnam c^t sơnơm den geh sền gàr bơh hìu sơnơm ntum tus cau lơh sơnơm tàm [òn. Pah nhai bơh hìu sơnơm ntum tus ală cau lơh sơnơm [òn cih ală sră jà tus kờ` jàu ală cau geh oh kòn gam dềt tàm [òn in, mờ yal ngai c^t, pơlam bè dơ\ c^t kờ` làng bol in g^t loh mờ kah tus anih c^t. Tàm ngai c^t sơnơm sơndră mờ kòp, di lah hìu làng bol tài geh broă lơi mờ hu^ den mpồl cau lơh sơnơm [òn kung lòt lam sồr wơl tai kờ` ală cau do in tus c^t.

Bè hơ\, broă pơgồp bal mờ uă broă lơh, uă broă lơh geh pơgồp bal dong kờl tus mờ cồng nha c^t sơnơm sơndră mờ kòp geh cồng nha uă.

- Ơi, dan ưn ngài ồng!

                                                      Cau mblàng K’ Brọp mờ Ndong Brawl