Phan sa kềng gah gùng la  phan sa bươn ndang, ê\t pria\ ndang mờ la phan sa bơhìan bơh tơl ù tiah, kơnhoàl. Gơya,  di lah ờ atbồ sền gàr niam den phan sa kềng gah gùng kung geh ai go\ pơhìn ua\ ngan la ờ tơl kloh phan sa bè anih, bơta dà ngui, lơh kloh sa\ ja` cau ta] phan, ala\ phan ngui drơng ka\ bro. Jơnau  tơnơ\ do geh đơs bè bơta ờ sền gròi jơh tus mờ phan sa kềng gah gùng tàm Dak Nông geh pơhìn ua\ bơta lơh aniai tus pràn kơldang sa\ ja`.

            Tàm ala\ tiah bal, gal cau bơh bòn drà Gia Nghĩa, càr Dak Nông, sền tềng lơi go\ lơm bơta ờ ru ngan tàm tu\ jiơ cau rê lơh broa\ bơh ala\ hìu tac phan sa kềng gah gùng drà. Hala rùp sa\ bơh cau tus blơi phan tàm do tus tềng kơghe\ nggui ơn lài tàm ala\ drà, sào sa ala\ phan sa mờ ờ sền tus jơrlu\, cùan, duơh, ka ơn dà hùc mìng geh rào balhia\ tàm  2 xô dà neh gơ sơkal. Ngan la ala\ phan sa lời tus kơnòm bơsram in bè dà hùc ua\ dà trum, ba` krep klài bal, ba` krep buh, chả buh… geh tac tềng gah mpồng mut tàm  blàng hìu bơsram, mờ jat jơnau đơs bơh ala\ oh dê la “Thồm, bơkah, tềm pềr”, tài geh tac bơh 5 rbô tus 10 rbô tàm dùl bơnah sa. Mò Lưu Thị Thơm tac ba` mờ chả buh tềng mpồng mut tàm hìu bơsram Nguyễn Bỉnh Khiêm, sơnah bòn Nghĩa Tân, bòn drà Gia Nghia, càr Dak Nông geh bè lơi đơs bè hơ\ la, mò neh tac phan kềng gah gùng neh bơh jo\ ngan, ờ hềt geh anih lơh broa\ geh gơnoar lơi tus sền, pơlam. Mò đơs:“A` tac phan tềng do kung neh 3 nam bloh, den a` ờ go\ cau lơi tus, mờ a` go\ phan sa a` tac la ờ do ờ da\. Bol kơnòm bơsram sa khi  đơs la bơkah, mờ a` kung go\ bè hơ\ den he tac, ờ go\ bol khi đơs do ne lơi ờ”.

            Cau tac phan sa tài bơh geh cồng hala ờ git wa\ bè kloh niam phan sa den tàng tru\ gơm, lơh phan sa mờ ala\ phan te\ bal ờ tơl ngan, tac phan sa ờ geh phan dơp, kìng, kềng gah sìô sia\, ròng dà bơ\, ờ ngui sơm prồm tê tu\ lơh phan sa…neh lơh gơs bơta cèng geh kòp tus mờ cau ngui sa.

            Ồng Nguyễn Văn Đức kuang jat jơng at bồ hìu bơsram kai II Nguyễn Bỉnh Khiêm, sơnah bòn Nghĩa Tân, bòn drà Gia Nghĩa ai git, broa\ tac phan dềt rhền tềng đap mpồng mut tàm blàng hìu bơsram gơ lơh tung lơtang ngan, ờ hềt geh bòn lơgar mờ gah lơh broa\ geh gơnoar sền gròi bơsong. Nàng sơndra\ ala\ bơta gơbàn khih phan sa tus mờ kơnòm bơsram, hìu bơsram  mut lơh ala\ broa\ lơh bơto pơlam rcang lài. Ồng ai git:“Tàm do, tềng đap mpồng mut tàm hìu bơsram  geh ua\ ngan cau tac phan sa, ờ mìng hìu bơsram do mờ hìu bơsram ndai kung bè hơ\ sơl. Làng bol go\ kơnòm bơsram den khi tac khi, den tàng bol a` ờ ai ngan kơnòm bơsram ờ geh cèng phan sa tàm dơlam hìu bơsram, ai hờ bơdĩh hìu bơsram den pơnyơu mè bèp pà pria\ den bol khi blơi sa ala\ phan sa tàm drà ka\ bro, he ờ gơtùi sền gròi jơh. Jơh ala\ cau sa pal kong lơm, bơh mè bèp, jơh ala\ cau pal  ờ suk bè broa\ do jơh, he mìng geh đơs lah lơm, bơto bơtê ala\ oh sa di mơ, mìng bè hơ\ lơm”.

            Kơrnuat sồ 30 nam 2012 bơh Gah lơh sơnơm dà lơgar neh geh cih loh ngan bè bơta phan sa ngan ờ do ờ da\ tus mờ bơta ka\ bro phan sa jat gùng drà. Pơnjat hơ\, ala\ cau ka\ bro phan sa jat gah gùng pal geh tus kham pràn kơldang sa\ ja` mờ geh ai sra\ tơl bơta pràn jat geh cih. Mơ kung cau ka\ bro pal geh bơto pơlam mờ geh dờp sra\ geh lòt bơsram bè ờ do ờ da\ phan sa jat geh cih. Mơya,  ua\ ngan ala\ cau ka\ bro phan sa ndrờm ờ hềt lơh geh di bơta do. Ua\ mè bèp  kơnòm bơsram geh git phan sa do geh ua\ ngan bơta pơhìn ờ tơl kloh, gơya kung ờ gơtùi kơryan geh broa\ sa ala\ phan sa nhơl bơh oh kòn he. Ồng Trần Đình Hải geh kòn bơsram tàm hìu bơsram mầm non Hoa Nắng, sơnah bòn Nghĩa Tân, bòn drà Gia Nghĩa đơs:“Phan ta] phan sa tềng đap hìu bơsram la ua\ ngan, bol a` ờ suk ngan  bè khà niam gơ, gơya ua\ tu\ bơh kòn lơya\ ngan kung pal blơi. Kung geh ờ ua\ dơ\ kòn rê den kung gơbàn jê ndul, kung ờ suk ngan gơya ờ git lơh mbè lơi, geh tu\ kung ờ kờ` blơi sơl, mờ kòn khai lơ ya\ ir, mhìm, ờ blơi ờ gơtùi”.

            Nàng phan sa kềng gah gùng lơh di bơta ngan ờ do ờ da\ phan sa, gàr niam pràn kơldang sa\ ja` tus mờ cau ngui sa, geh lơh bơta git is bơh tơl na\ cau, hìu nha\ mờ mpồl  bơtìan mờ bơta lơh ngan bơsong  tus mờ ala\ anih ka\ bro ờ tơl khà gàr niam phan ka\ bro ờ do ờ da\ bơh ala\ mpồl lơh broa\ geh gơnoar. Mìng tu\ lơi bơta git wa\ tơl bơnga\ mờ kơnòl he dê tàm broa\ sền gàr tơl ngan ờ do ờ da\ phan sa den bơta gơbàn khih phan sa hơ\ sồng geh kơryan, pràn kơldang sa\ ja` bơh  tơl na\ cau geh sền gàr.

            ……………………………………

Jăt khà kờp bơh Đah sền gàr kloh niam tàm phan sa, gơwèt gah lơh sơnơm dà lơgar, ală nhai bồ nam 2014, khà dơ\ khih phan sa tàm gùt lơgar gơmù, mơya khà cau gơtìp mờ chơ\t tơnguh jăt mờ tu\ do nam lài.

Mùl màl, kờp tus 10/6, gùt lơgar neh geh 67 dơ\ khih phan sa mờ rơlao 2 rơbô nă cau gơtìp, mờr 1 rơbô 600 nă cau piam tàm hìu sơnơm mờ 24 nă cau chơ\t. Di lah pơn ndrờm mờ nam 2013, khà dơ\ gơmù 12 dơ\, khà cau pal piam tàm hìu sơnơm gơmù 88 nă, mơya khà cau gơtìp tơnguh 278 nă, khà cau chơ\t tơnguh 7 nă. Kờ` g^t loh rơlao tai bè broă do, jà làng bol mờ gơ\p bơyô iăt bác sĩ Nguyễn Tấn Thành kuang atbồ đah sền gàr kloh niam tàm phan sa càr Dak Nông yal bè phan sa tăc jăt gah gùng tu\ do.

-Ơ bác sĩ, ồng gơtùi pà g^t phan sa tăc jăt gah gùng tàm bòn drà Gia Nghĩa đơs is mờ tàm gùt càr Dak Nông đơs bal tu\ do bè lơi?

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thành: Do là 1 broă gam geh sền gròi uă ngan, phan sa tăc jăt gah gùng lòt là 1 phan sa kă bro ờ uă, ờ geh sùm, geh tu\ den tăc, geh tu\ den ơm ờ geh tăc sùm. Tài ală cau tăc phan sa jăt gah gùng den ờ geh sră ai tăc, den tàng broă do kal ke ngan, ờ geh cau lơi đơs là, phan sa tăc jăt gah gùng là tơl kloh mờ geh tăc sùm.

-Den tàng, geh uă bơta gơl^k geh, lơh aniai bè lơi tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau ngui sa?

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thành: Mùl màl ală broă tăc phan ờ uă, cau tăc ờ dan sră kă bro. Tu\ geh sră kă bro den hơ\ sồng geh tàm broă sền gàr là he kă bro mờ pal lơh jăt ală kơrnoăt bè kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa. Mơya tài cau tăc ờ dan sră den tàng broă do, gơl^k geh bơta tàm do là tài, tu\ geh sền gàr, cau tă phan kal ke bè hơ\, den tàng broă lơh jăt mờ kơrnoăt tơl kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa gam ờ nền nòn rơlao. G^t mờ lơh jăt kơrnoăt cau tăc ờ ndrờm mờ ală hìu tăc geh sră kă bro, geh tu\ cau tăc ờ sền tus mờ broă do. Di lah tu\ do he tus sền gròi ni sơna tus, den di gơlan là cau tăc phan hơ\ kung hơ là bè do, bè dă, di lah di den cau tăc, di lah ờ di den cau lòt tăc tàm tiah ndai. Tài g^t mờ lơh is cau tăc là kờ` tăc cau in mhar hơ\ sồng rê, den tàng cau tăc lơh jăt ală kơrnoăt, jơnau sồr kờ` tơl niam bè hơ\ di gơlan là ờ niam, broă gơl^k bơ\ bơl den geh uă rơlao.

-Tàm broă sền gàr broă do den gơl^k geh ală bơta ờ pràn lơi?

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thành:  Mùl màl pal đơs là, tu\ do, tam pà broă sền gàr tàm ală hìu tăc phan sa jăt gah gùng gơwèt anih duh broă [òn drà, ntum, sơnah bòn sền gàr, mơya kung dan đơs 1 bơta là bơta pràn. Bơta pràn tàm do là kờ` đơs tus bè jơnau g^t pal geh mpồl cau lơh broă, dơ\ 2 tai là pal geh mpồl kuang bàng mờ pal geh cau lơh broă tòm tus pơlam sền gàr niam. Den tàng, broă sền gàr kờ` ai sră dờp geh tăc phan, lơh glài ală hìu tăc phan sa jăt gah gùng mùl màl ờ hềt geh lơh nền nòn.

- Broă pơgồp bal bơh gah lơh sơnơm, mờ mùl màl là bơh đah sền gàr kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa là bè lơi?

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thành: broă pơgồp bal bơh gah lơh sơnơm, bè ờs pah nam geh ală tơngai lơh broă uă bè nhai kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa, satềp Trung thu, satềp ngan den geh 1 rơndăp broă đơng lam jơh ală gah lơh broă tàm gùt càr tàm gah kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa. Ală kuang bàng tàm mpồl đơng lam bơh càr tus kơnhoàl, ntum, sơnah bòn bơyai lơh sền gròi tơl kloh niam ờ do ờ dă tàm phan sa tàm ală nhai geh uă broă ngui sa. Tàm broă sền gròi, go\ ală bơta phan sa tàm ală gah sền gàr bơh gah lơh broă lơi, den geh kuang bàng tàm gah lơh broă hơ\.

-Ơi, ưn ngài bác sĩ!