VOV4. K’ho - Vitamin A geh git bơh jo\ ngan, mơya tus tu\ do,  ờ tơl vitamin A gam la dùl bơta pràn kơldang sa\ ja` kờ` geh bơsong. Ua\ bơta kuơ màng bơh vitamin A tus mờ pràn kơldang sa\ ja` neh geh khoa học lơh loh go\ ngan. Vitamin A la dùl tàm 3 bơta vi chất (Iốt, Vitamin A, sắt) gam geh sền gròi ngan tài bơta ờ tơl ala\ vi chất do tàm ala\ lơgar gam bơtàu tơngguh neh mờ gam gơs la bơta geh pơrya ngan tus mờ pràn kơldang sa\ ja` mpồl bơtìan. Den tàng bơta kuơ bơh broa\ ai kòn dềt geh hùc bơsir vitamin A bè lơi?

Jat trơ gùm kờp bơh Mpồl lơh sơnơm dunia WHO, tàm dunia geh pơgap di 3 tơlak na\ kơnòm dềt gơbàn ra` mat, hơ\ la gơbàn aniai mat bơh ờ tơl vitamin A gơlam tus jơngo mat, mờ geh tus 251 tơlak na\ kơnòm dềt gơbàn ờ tơl vitamin A, mơya ờ hềt tus bơta gơbàn ra` mat (ờ tơl Vitamin A cận lâm sàng).

            Tàm Việt Nam, lài do, pah nam geh pơgap di 5 rbô tus 6 rbô na\ kơnòm dềt gơbàn jơngo mat, ờ hềt go\ tai bơh ờ tơl vitamin A. Tàm ala\ nam rềp do, kơnờm geh lơh niam broa\ lơh bơsir Vitamin A liều jơnhua rcang lài tàm gùt lơgar, lơgar he neh bơh sơnrờp bơsong geh bơta ra` mat tàm kòn dềt, ờ gam pơhìn gơbàn lè mat tus mờ kơnòm dềt in tai. Bulah bè hơ\,  geh dùl bơta mùl màl la broa\ ờ tơl Vitamin A gam sùm tam lơgar he, khà Vitamin A tàm mhàm gam tàm khà lơh yah mờ bơta kờp bal, ngan la tàm ala\ [òn lơgar, tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau. Den tàng ngan,  bơta pơnjat tai geh sền gròi rcang sơndra\ ờ tơl Vitamin A la dùl bơta broa\ lơh ngan ngồn, pơ gồp bơta kuơ màng tàm broa\ geh lơh niam bơta sa\ tơl pràn mờ pràn tus oh kòn bol he.

            Vitamin A la dùl vi chất geh gơ lề tàm  tơngi, gơ geh gơ mut tàm sa\ mờ geh gơ prap ua\ ngan tàm klờm. Do la dùl bơta vitamin geh bơnga\ kuơ màng ngan tàm  bơta gơguh dờng, dong kờl pràn bơh sa\ ja`, ngan la tus mờ kòn dềt bơh 6 tus 36 nhai.

            Vitamin A kờ` ngan tus broa\ lơh sền loh mat dê, dong kòn dềt sền niam rlau mờ gơtùi đal git ala\ dà sơng. Geh ai go\ gờ` bơh ờ tơl vitamin A la tơmù bơta sền go\ tu\ ờ tơl àng, hala sơnđan jơngo mat tàm trồ mho rơhiơm mờ kơnjơ\ rlau gơlam tus ra` kơm bơn mat, geh tu\ gơ lơh gơbàn lè tus chơt. Vitamin A gam kờ` ngan tus bơta sền gàr làm bơh ala\ biểu mô kơmbơn mat  mờ ala\ mpồl biểu mô tàm kơltau sa\, tềng ngko, tềng gùng dà diau, sồt tềng gùng ta\ nhơm, gùng lề phan sa, gùng dà đồm…Tu\ ờ tơl vitamin A, kơltau sa\ geh ra` mờ buơn ngan gơbàn sồt mồr bơh ròt niêm mạc biểu mô gơbàn sồt mờ tơmù bơta pràn tus gơmut bơh vi khuẩn. Bơta ndai, vitamin A gam dong tơngguh bơta pràn sa\ tus mờ broa\ lơh lơh geh sơrmhàm sơndra\ wơl vi trùng mờ virut lơh kòp. Den tàng,  ờ tơl vitamin A geh lơh gơbàn ua\  ngan tus mờ bơta gơbàn kòp bơtờp mờ kòp sùm gơbàn kơnjơ\ rlau. Mờ pa do,  ala\ cau jak chài gam git go\ vitamin A geh tơl pràn lơh tơngguh bơta pràn sơndra\ kòp tus mờ kòp bơtờp,  kòp tu\ tơl,  kòp  bơsia\ mhàm, kòp toh ut, rcang sơndra\ kòp ồm sa ru\ tàm sa\ mờ ua\ kòp ndai.

            Jat ala\ cau jak lơh sơnơm,  mờ kòn dèt gam pô mè, den khà vitamin A la bơh dà toh mè, den tàng  tàm tu\ do,  cau mè sào sa ờ tơl vitamin A geh lơh aniai ngan tus mờ kòn dềt. Kòn dềt ờ geh pồ mè den pơhìn ờ tơl vitamin A ua\ ngan. Tài bơh sa\ ja` ờ trơ gùm geh is geh vitamin A mờ pal ai geh bơh phan sa, den tàng bơta tờp ngan lơh ờ tơl vitamin A  la bơh bơta sào sa bơh kòn dềt ờ geh tơl vitamin A sa\ ja` in. Kòn dềt geh ai pơlam sa gờ` ir,  broa\ pơlam sa ờ tơl biap, đàm mờ tơngi kung lơh tơmù gơ  mut ròng tàm sa\ mờ tam  gơl gơs vitamin A.

            Bơta pal kah ngan la, kòn dềt hờ đơm 3 sơnam kung buơn ngan gơbàn ờ tơl vitamin A, tài bơh sơnam do gam tàm tơngai dờng ngan den tàng geh kờ` ngan  vitamin A. Bal mờ hơ\, kơnòm dềt tàm sơnam do, bơh broa\ ròng siam geh tam gơl,  buơn git go\ ngan la tơngai tơn lời pô mè mờ sa bơsir den tàng buơn ngan gơbàn ala\ bơta kòp mồr den tàng  pơhìn ờ tơl vitamin A. Kòn dềt gơbàn kòp toh ut,  kòp gùng ta\ nhơm, jê ndul gơ jroh jo\,  gơbàn  gơtờp jrơs, ngan la jrơs duơh kung geh ai git la bơta bơh tài gơlam ờ tơl vitamin A, tài sa\ bồ  ờ tơl đàm nàng geh tam gơl gơs vitamin A.

            Broa\ bơsir vitamin A geh lơh di bơta kờ` bơh sa\ ja` kờ` drơng tus bơta mat sền, dờng, sền gàr tơl làm biểu mô mờ bơta phân bào, pràn sa\ ja` kòn dềt. Broa\ bơsir vitamin A geh lơh tơmù di 23% khà cau chơt bơh kòn dềt.

            …………………………………..

Ală jơnau tàm jơnau pa do pà go\ gơnoar kuơ màng bơh broă bơtơl vitamin A kòn dềt in, kung bè ală bơta ờ niam, gơl^k geh uă bơta kòp, geh tu\ lơh chơ\t să tu\ kòn dềt ờ tơl vitamin A. Bè hơ\, kờ` ai kòn dềt in hùc vitamin A lơh geh cồng nha tàm [òn lơgar, tàm hơ\ uă ngan là tus mờ ală tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp ồng Đồng Sĩ Quang, kuang atbồ anih lơh broă Y Dược, gơwèt gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng.

Ơ ồng, dan ồng pà g^t tus tu\ do, ală bơta lơi kờ` ai kòn dềt hùc vitamin A tàm càr Lâm Đồng neh geh gah lơh sơnơm càr lơh bè lơi?

Jăt bè ờs pah nam den tus ngai 01/6 là ai kòn dềt in hùc vitamin A dơ\ 1 ai ală kòn dềt hờ đơm 5 sơnam in ndrờm geh lơh tàm gùt càr. Gơwèt mờ gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng den kung neh lơh rơndăp broă kờ` lơh jăt. Tus tu\ do den neh jàu hìu sơnơm rơcang sơndră mờ kòp càr Lâm Đồng lơh tòm kờ` đơng lam, bơto sồr bè broă lơh. Mờ jăt rơndăp broă neh geh k^ là ală kơnhoàl, [òn dờng tàm càr geh lơh jăt rơndăp broă do bơh ngai 01/6 tus mờ tơnơ\ do.

Tu\ do, broă rơcang sơnơm kung bè ală bota bè phan bơna, phan lơh broă, bơta pràn drơng broă lơh do in neh geh ală mpồl lơh broă rơcang nền nòn, gam tàm bơta rơcang l^k lơh broă di mờ rơndăp broă neh ai. Bè sơnơm den ală kơnhoàl gam tus càr kờ` dờp bè neh tam pà jăt rơndăp broă kờ` bơyai l^k lơh broă tàm ngai 01/6 tus.

Di bè hơ\, kờ` tơl niam ală kòn dềt tàm sơnam càr Lâm Đồng ndrờm geh hùc vitamin A, gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng neh lơh jăt broă lam sồr bè lơi?

Bè bơta do, lài ngan là broă bơyai lơh hùc vitamin A pah nam neh gơs là broă lơh ờs mờng, den tàng broă kờ` bal bơh làng bol tus mờ broă tơnhùc vitamin A kòn dềt hờ đơm 5 sơnam in geh [uơn jăt mờ broă mờng chài bè neh lơh tàm uă nam lài. Tu\ do, mpồl cau lơh sơnơm, tàm hơ\ mìng là bơh mpồl cau lơh broă bal, mpồl cau lơh broă bal bơh mpồl lơh sơnơm [òn geh lam sồr bè ală bơta kuơ bơh broă tơnhùc vitamin A tus mờ kòn dềt in.

Mờ broă cih măt lùp sền kòn dềt den geh ai bơh tàm khà măt sền gàr broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp pah nam kờ` ală hìu sơnơm ntum cih jơnau jà. Hơ\ sồng bơh tàm mpồl cau lơh sơnơm [òn, cau lơh sơnơm tàm hìu sơnơm ntum kờ` pơyoa tus ală hìu nhă geh kòn dềt tàm khà sơnam geh tơnhùc. Tàm sră jà geh cih ngai, tu\, anih bơyai lơh kờ` ală cau mè, cau bèp rơcang ai kòn dềt tus hùc vitamin A.

Bơdìh hơ\ tai, ală hìu sơnơm kơnhoàl tu\ do gam chồl pràn broă lam sồr bè bơta kuơ bơh broă ai kòn dềt hùc vitamin A, kung bè ală jơnau tơng^t bè broă hùc vitamin A tàm càr dê kờ` ală hìu nhă geh kòn dềt tàm sơnơm geh hùc vitamin A in g^t. Kờ` tus bal mờ ai kòn dềt hùc tơl.

Ơ ồng? mờ ală tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau den broă kờ` tìp mờ jơnau yal là kal ke ngan, di bè hơ\, gah lơh sơnơm geh ală broă lơh lơi, lơh jăt mùl màl lơi kờ` broă lơh do geh cồng nha uă ngan?

Mờ ală tiah sar lơgar ngài, tàm hơ\ uă ngan là tus mờ ală tiah làng bol kòn cau den broă yal tơng^t bơh tàm ală anih yal tơng^t kung ờ geh uă, den tàng, gơwèt mờ ală tiah do bol a` chồl pràn gơnoar yal tơng^t tơn tus tơl hìu nhă, pơgồp bal mờ tus tơl hìu kờ` jàu sră là kuơ màng ngan. Broă do tus mờ tiah sar lơgar ngài den bol a` geh sền kuơ broă tus yal tơn mờ broă sồr ală cau lơh broă bal, là cau lơh sơnơm tàm [òn tus yal. Cau lơh sơnơm tàm [òn tus jàu sră jà mờ lam sồr kờ` hìu nhă in g^t mờ lơh jăt bal.

Ơi, ưn ngài ồng!

                                             Cau mblàng K’ Brọp mờ  Ndong Brawl