VOV4.K’ho- Sơrlèt gan ală bơta kơryan, kal ke gĭt nđờ rbô nă ùr đơng deh thôn, ƀòn gam tă pơgồp uă ngan tàm broă lơh sền gàr pràn kơldang să jan cau mè mờ kơnòm dềt in tàm tiah jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau. Ờ huan ngan geh cau gĭt là, nàng geh mpồl cau ùr đơng deh thôn, ƀòn uă làm bă tiah mờ chài ngan lơh broă bè tŭ do, broă lơh “ùr đơng deh thôn, ƀòn” neh sơrlèt gan uă ngan bơta kal ke, sơnđờm bơh 37 nă cau bơsram là ală cau jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau rơ̆p mìng pa jơh bơsram ơdŭ 3, ơdŭ 4 lơm.

Ală cau dờng sơnam tàm tiah sar lơgar ngài càr Kon Tum dê pà gĭt, pơgăp mờ do rlau 20 nam, làng bol mờng deh kòn tàm hìu, mờ bơta dong kờl bơh cau đơng deh dê. Kuơmàng, gơwèt mờ làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau, dilah deh kòn kal ke ir, halà gơtìp kòp jê, den hòi cau bơjơu lòt juh lòt triang mờ gru. Bơta mờng quèng hơ̆ geh tàm rài kis ală jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau dê. Bi Y Bốp là cau Sơdàng ơm tàm càr Kon Tum, pà gĭt: Tŭ lơi mờ he gơtìp kòp jê hơ̆, mờr tus ngai deh den ai bơh tàm brê rê che pơrhê hơ̆ tơnơ̆ hơ̆ pờng pờng tŭ lơi gơ geh dà, bong tàm să he, hơ̆ là nàng gơ in ƀươn deh. Geh bơta che hơ̆, he căp wơl, ai he in ià, cun kơltăng. Pơgăp mờ do kung di 2, 3 nam sơl kung geh sơl jơnau bè hơ̆, deh is, ờ gŏ geh cau triang gàr ờ.

Jăt tơrgùm kờp, pơgăp tŭ tơngai bơh ală nam 1990 tus nam 2000, khà chơ̆t cau mè tàm ală tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau sùm ơm tàm khà uă. Khà chơ̆t cau mè tàm làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau uă rlau tus 4 dơ̆ pơndrờm mờ cau Yoan. Giáo sư, tiến sĩ mò Nguyễn Thị Ngọc Phượng- lài do là Kuang ătbồ Hìu sơnơm Từ Dũ ƀòn dờng Hồ Chí Minh, pà gĭt: Añ sùm lòt tus ală càr, ngan là ală tiah kal ke, den hơ̆ sồng bàn dùl dơ̆ chơ̆t ƀồc dùl nă cau mè gam kơnòm ngan, rơ̆p pa rlau 20 sơnam lơm, ờ hềt tus 30 sơnam. Lùp: Ñchi gơlơh chơ̆t taih? Đơs là, “tài bơh deh kòn ờ gơtùi tơnơ̆ hơ̆ hòi cau bơjơu tus lơh yàng duh khuai tơnơ̆ hơ̆ là ờ gơtùi tai, den hơ̆ sồng lòt jun hờ xã, hờ kơnhoàl tơnơ̆ hơ̆ lòt jun tus càr. Den tŭ tus càr den ùr hơ̆ neh chơ̆t tàm gùng.

Ală cau kơlôi sơnơng kung mblàng sền gơlik geh ală jơnau bơh tài gơbàn bơta chơ̆t cau mè uă dê, hơ̆ là gùng lòt, ƀòn lơgar kal ke, lòt rê kal ke, ờ geh rơndeh rơndồ nàng lòt jun pơndiang. Tơnơ̆ hơ̆ là bơta kơryan kal ke bè lơh sa, bơta kơryan kal ke bè niam chài, adat bơhiàn mờng quèng bơh yau, bơngơl gơla. Pơnyơu bè, pin tàm dùl yàng lơi hơ̆ rlau mờ pin dờn dòn kơnờm mờ cau lơh sơnơm. Rlau mờ hơ̆ tai, tàm làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau drơng broă “lơh mè ờdo ờdă” ờ hềt dipal mờ bơta niam chài tiah hơ̆ dê; ờ wă wờng dà đơs đah kuang bàng lơh sơnơm mờ làng bol là bơta kơryan kal ke uă ngan.

Bơh bơta geh ngan hơ̆, Hìu sơnơm Từ Dũ mờ ală anih lơh broă lơh sơnơm, ală mpồl lơh broă lơgar ndai neh geh jơnau kơlôi tus lơh gơs broă lơh “Ùr đơng deh thôn, ƀòn”. Ngai sơnrờp, kờp jơh geh pơgăp 37 nă cau tus bơh ală jơi bơtiàn: Tày, M’nông. Stiêng tus bal. Ală bi ndrờm bơh Mpồl cau ùr mblàng yal hòi jà mờ ai lòt bơsram. Jăt broă lơh den ală bi tus ƀòn dờng Hồ Chí Minh bơsram tàm 6 nhai bè bơta chài lơh sơnơm tàm broă sền gàr pràn kơldang să jan deh dùh cau ùr in.

Ală ngai sơnrờp lơh jăt rơndăp broă lơh do tìp uă ngan kal ke tài bơh cau jơi bơtiàn kòn cau ờ huan ngan geh cau lơi lòt ngài thôn, ƀòn, ngài hìu bơnhă tàm tŭ tơngai jŏ. Dơ̆ bàr tai là sac rwah cau geh bồ tơngoh bơsram sră jak den ờ gơtùi tài bơh dilah geh bơsram sră, khi neh geh broă lơh mờ lòt lơh broă tiah ndai. Den tàng bè hơ̆, uă ngan ală oh mi cau ùr tus bal bơsram ơdŭ bơto pơlam do, bồ tơngoh bơsram sră mìng pa bơsram jơh bơh ơdŭ 3 tus ơdŭ 5 lơ̆p. Den tàng bè hơ̆ mờ broă lơh rwah gùng dà bơto bơtê ià tê sơñio broă. Cau bơsram bơsram tàm sră pơ àr dùl êt mơya geh uă tŭ jiơ tàp lơh broă tàm hìu sơnơm. Tơl nă ùr đơng deh tàm hìu sơnơm geh bơto pơlam dùl nă cau bơsram. Tơngume bơto bơtê là bơto ai oh mi cau ùr in gĭt bơta chài sền gàr cau mè tàm ală ngai lài, tàm mờ tơnơ̆ tŭ deh.

Sơrlèt gan ală bơta kal ke hơ̆, broă lơh neh geh ală cồng nha mờ tă pơgồp tàm bơta lơh niam wơl sền gàr pràn kơldang să jan deh dùh cau mè mờ kơnòm dềt in tàm tiah làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau, tiah lơh sa kal ke in. Tơl nă oh mi cau ùr tơnơ̆ tŭ bơto bơtê rê wơl hờ ƀòn lơgar neh gơs là cau lơh sơnơm. Bi Thào Thị Se là cau Mông ơm tàm càr Hà Giang, đơs: Tŭ lơi kung pal geh kơldung phan đơng deh sàng goh tàm kơldung lòt jăt bal. Do là kơldung “ùr đơng deh thôn, ƀòn”. Tŭ lòt pal ià pang sră, gai cih lòt jăt bal nàng cih jơnau yal ai hìu sơnơm xã in. Do là panh mờ jơtrơi. Do là bộ huyết áp. Ding iăt nùs bun kòn. Sră kờp nam kờp nhai bun kòn nàng gĭt là neh tus ngai deh halà ờ hềt. Dùl dơ̆ deh pơgăp mờ do di 2 nhai, lài mờ tŭ kòn se geh deh den oh neh jù pàl jơh să jan, ờ gam tă nhơm dùl êt lơi tai. Añ pal lơh jơh ală broă dong kờl bơh sơnrờp mờ lài do bơsram tàm hìu bơsram ală ùr pơgru neh bơto, 15 phuk tơnơ̆ den oh dềt hơ̆ sồng nhhên mờ ñìm. Tŭ do, den mè mờ kòn neh pràn ngan, den kung ờ gŏ geh jơnau lơi gơlik tus sơl.

Ală ùr đơng deh tàm ƀòn neh lơh geh bơta pin dờn mờ làng bol tàm thôn, tàm ƀòn bơh bơta jơh nùs mờ bơta chài tàm broă lơh bơh he dê tơn. Bơh broă ngan, cau jơi bơtiàn kòn cau pin dờn mờ iăt kơno khi đơs khi bơto pơlam. Geh bun den lòt kham bun. Deh kòn den tus hờ hìu sơnơm xã nàng deh. Pal cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp. Pal bơtơl phan sa bơkah tơl pràn tàm tơngai geh bun. Tàm tŭ dilah gơbàn jơnau kal ke ir den hòi mờ ală ùr đơng deh thôn, ƀòn nàng khi tus tơn tàm hìu kham mờ cit sơnơm ai he in. Ồng Điểu Khí là cau kra ƀòn ơm tàm thôn Dăk Xuyên, xã Dăk Nhau, kơnhoàl Bù Đăng, càr Bình Phước, đơs: Lơh sơnơm mpồl bơtiàn bơh he dê hơ̆ là kung rềp mềl ngan mờ làng bol. Bơta lơi là kal ke den lơh sơnơm mpồl bơtiàn bơh he dê hơ̆ den tus.

Tus tŭ do, tơnơ̆ 25 nam lơh jăt broă lơh ùr đơng deh thôn, ƀòn, khà chơ̆t cau mè neh gơmù 4 dơ̆. Tŭ do, jơh gùt lơgar geh pơgăp rlau 2 rbô 600 nă ùr đơng deh thôn, ƀòn lơh broă tàm ală thôn, ƀòn kal ke. Broă pơn jăt tai mờ gàr sùm mpồl “ùr đơng deh thôn, ƀòn” pơgồp bơnah gàr sùm cồng nha lơh jăt ală jơnau kờñ bơtàu tơnguh dùl rhiang nam mờ wèt tus lơh jăt ală jơnau kờñ bơtàu tơnguh kơ̆ kơl jăp bè pràn kơldang să jan, cau mè mờ kơnòm dềt tàm nam 2030 bơh lơgar Việt Nam dê.

Cau cih VOV4- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến