VOV4.K’ho-Kòp jê dà đồm mhàm gam sơnđan là kòp đồm sơdàng do là kòp gơbàn jo\ jòng gam geh uă ngan tàm lơgar Việt Nam he. Kòp digơlan lơh gơlik uă bơta gơ aniai tàm ală bơnah poăc să tàm să jan cau kòp dê, uă ngan là lơh aniai plai nùs, pơhìn màng kis bơh cau kòp dê.

 Pe jơnau kuơmàng tàm broă sơm kòp jê dà đồm mhàm là hùc sơnơm, broă sàu sa tơl pràn mờ tàp pràn să jan sùm. Tàm hơ\, broă sàu se dipal geh sền là jơnau kuơmàng ngan dong cau kòp gàr niam sơdàng geh tàm mhàm, kis pràn mờ kis jo\.

Kòp jê dà đồm mhàm là kòp gơbàn jo\ jòng tài bơh ờ niam tàm gùng tam gơl phan sơdàng tàm mhàm. Gơbàn jơnau do là tài bơh ờ tụy gơtìp ờ pràn, ờ gam tơl pràn lơh gơlik insulin, bơta hooc mon dong lơh tàm pơnring sơdàng tàm mhàm gơlam tus jơnau sơdàng tàm mhàm gơguh uă.

Tus dùl tu\ lơi hơ\ sơdàng gơtìp tơlik bơh dà đồm, lơh gơtìp kòp jê dà đồm mhàm. Kòp sùm gơbàn tàm ală cau rlau 45 sơnam, gơtìp kơ` jơ\ ki\, lơmă ir; hìu bơnhă geh ồng mò, mè bèp gơtìp kòp jê dà đồm mhàm; cau sùm `ô ơlak bìer, chu jràu…

Nam 2017, Hìu sơnơm dờng càr Daklak sơm kòp ai rlau 500 nă cau kòp jê dà đồm mhàm in. Jat ală bác sĩ đơs, bulah do là bơta kòp gơbàn uă mơya jơh ală cau kòp ndrờm bè geh sền go\ kòp tàm tơngai gơtìp kơ` jơ\ ir. Tài bơh ờ geh bơta gi\t wa\ den tàng cau kòp ờ geh broă sàu sa tơl pràn dipal den tàng kòp sơlơ kơ` jơ\ rlau tai.

Kòp jê dà đồm mhàm gam là bơta kòp gơbàn uă ngan tàm lơgar Việt Nam he mờ tu\ do gah lơh sơnơm ờ hềt geh broă sơm bời jơh kòp do. Den tàng bè hơ\, cau kòp kờ` pal geh rài kis niam, pràn kơldang nàng kơryan kòp gơtìp kơ` jơ\ rlau tai. Tàm hơ\, kờ` pal sền dờng màng tus broă sàu sa tơl pràn, sàu sa dipal den geh dong gàr niam sơdàng tàm mhàm. Broă sàu sa dipal geh tơrmù jơnau pal hùc sơnơm.

Mò Trần Thị Dung, 47 sơnam, kis tàm kơnhoàl Dak Mil, càr Daknông gơtìp kòp jê dà đồm mhàm tuýp 2 neh rlau 4 nam do. Mò gi\t he gơtìp kòp tàm tơngai gơbàn kơ` jơ\ ngan tu\ să jan neh geh ală tềl tơngo\ gơtìp kơ` jơ\ bè sùm glar să jan, swing bồ, sa uă, hùc dà uă mờ lòt đồm uă. Mơya kơnờm geh sơm kòp di bơta bơto pơlam, bal mờ broă lơh jat broă sơm kòp, ală nam do, mò Dung sùm gàr geh bơnah sơdàng geh tàm mhàm tàm khà dipal. Mò Trần Thị Dung, yal bè do: 

Tàm ală tu\ sơm kòp, bác sĩ bơto tơngkah a` nền nòn ngan bè broă sàu sa, tàp pràn să jan dipal. Ală phan sa pal sa bè biăp, plai chi. Ală phan ờ go\ di sa bè dà lơngồt, phan sa geh uă sơdàng, uă tơngi, ală phan sa lơmă ir bè tơngi phan ròng, pròc klung phan ròng... Ba` `ô ơlak, bìer, kơphê…

Ồng Bùi Viết Đờn (62 sơnam), ơm tàm kơnhoàl Ea Kar, càr Daklak kis bal mờ kòp jê dà đồm mhàm tuýp 2 neh mờr 18 nam do. Ồng Đờn pà gi\t, bơh tu\ gơtìp kòp ồng sùm geh bơta gi\t wa\ gi\t sền gàr is să jan tờm, ngan là geh dùl broă sàu sa ơm kis dipal den tàng să jan ồng dê hơ\ sồng geh bơta pràn bè do. Ồng Đờn, đơs: 

Tu\ sơm kòp, a` lơh jat jơnau sồr wèr tàm broă sàu sa, hùc sơnơm jat jơnau bơto sồr bơh bác sĩ dê. Lài mờ dơ\ sàu sa, a` sùm sa uă biăp nàng gơ in hờm lài, tơnơ\ hơ\ sồng sa piang. Tu\ mờ piam kòp tàm hìu sơnơm den mìng sa pah ngai dùl dơ\ lơm, mờ uă ngan là mìng sa biăp lơm, mìng sa dùl êt piang…

Tàm broă sàu sa, cau kòp kờ` pal sền gròi tus bàr khà kờp là khà lơh gơguh mhàm tàm sơdàng bơh phan sa dê (khà kờp GI) mờ bơnah sơdàng geh tàm phan sa (khà kờp GL). Jat hơ\, khà kờp GI niam ngan rlau jơh là bơh 0-55, khà kờp GL pal lơyah rlau 10.

Ndrờm bal mờ bàr khà kờp do là ală phan sa, bè: bùm lo, kơ rốt mrih, biăp bông cải xanh, biăp sơ vê pal gơm sin, ală bơta khuah, bơsềt, biăp bina…, ală bơta plai chi bè plai bung, táo, lê, zơu tây, kroăc…, dà hùc bè dà toh khuah nành, dà păt blơn su\t. Kuơmàng, cau kòp pal sa ka ala ală bơta puăc phan ròng in.

Mơya, cau kòp jê dà đồm mhàm kung ờ go\ di wèr sa ir, tài bơh bè hơ\ să ja` digơlan ờ tơl pràn, aniai tus bơta pràn kơldang să jan mờ bơta pràn lơh broă. Ală bác sĩ bơto pơlam cau kòp pal sa jơh ală bơta phan sa bè cau bè ờs sơl, mơya ba` sa uă ir, pal tam pà sa uă dơ\ dùl êt tàm ngai nàng pleh jơnau digơlan sơdàng tàm mhàm gơguh uă tơnơ\ pah dơ\ sàu sa hờm ir.

Sào sa kloh niam, di pal là 1 tàm ală bơta dong kờl gàr niam pràn kơl dang să jan. gơwèt mờ kòp đồm mhàm, broă do sơlơ khơ màng rơlao. Mơya, geh ờ uă cau kòp ờ wă loh ha là sền ờ sơ\p mờ broă do, lơh gơbàn khà sơdàng tàm mhàm sùm tàm khà uă. Bác sĩ Nay Thị Thuý, khoa Nội tổng quát, hìu sơnơm càr Dak Lak sồr tơnkah tàm broă sào sa tus mờ cau kòp đồm mhàm, dong kờl tơmù ờ uă kal ke kòp tê jê să.

- Ơ Bác sĩ Nay Thị Thuý, bác sĩ gơtùi pà g^t tàm broă sào sa, cau kòp đồm mhàm pal kah ală bơta lơi?

Bác sĩ Nay Thị Thuý: Gơwèt mờ cau kòp dồm mhàm, bác sĩ ờ sồr cau kòp pal sa wèr mờ pal sào sa di pal, ndrờm bal bơh ală mpồl phan sa, tàm hơ\ geh [òk, đạm, chất béo, dà toh, biăp, plai, kơnuh.

Gơwèt mờ mpồl [òk pal sa phe kir, ală ngũ cốc gam gar bè ờs bè tơnhời, ală bơta khoah. Gơwèt mờ đạm pal sa uă ka, poăc pơrlang, tăp, sa ờ uă chất béo, ờ uă cholesterol. Gơwèt mờ mpồl chất béo, pal sa uă dà tơngi geh lơh bơh ală gar. Cau kòp pal hùc dà toh ờ geh sơdàng, ờ uă chất béo. Gam plai chi den pal sa ală plai ờ hoan lơngồt.

Cau kòp dồm mhàm pal tơmù sa ală phan sa lơngồt bè paq`, kèo, ơlăk, bièr, kuơ màng ngan là ală phan sa coh, chàng ha là phan sa neh lơh lài.

-Ơ bác sĩ! Geh uă cau kòp đồm mhàm sào sa wèr nền nònnngan. Di lah broă sào sa wèr uă ir den gơbàn geh bơta lơi?

Bác sĩ Nay Thị Thuý: Lài do, cau kòp đồm mhàm mờng wèr tàm broă sào sa den tàng ală cau do [uơn ngan gơbàn tàm ală bơta bè tơnơ\ do: lài ngan là gơmù sơdàng tàm mhàm, tài sơnơm hùc cau kòp in là dong kờl lơh gơmù sơdàng tàm mhàm.

Dơ\ 2 tai là [uơn ngan gơbàn rơgai, ờ pràn. Dơ\ 3 là gơbàn rơbă ntìng mờ [uơn ngan gơbàn ờ uă kòp bè nggù, kòp jê sồt tàm klờm soh.

Di lah cau kòp gơbàn gơmù sơdàng tàm mhàm den ngòt rơngơ\t ngan. Geh ală cau di gơlan lơh gơbàn tus mờ màng kis, tàm hơ\ uă ngan là tàm cau kòp neh dờng sơnam, broă sào sa ờ tơl.

Den tàng, bác sĩ sù bơto cau kòp in g^t gờ` ală bơta tơngo\ bơh broă gơmù sơdàng tàm mhàm bè gơl^k pơhàr, mrềt să, tu\ hơ\ kờ` dong klàs is să tòm, cau kòp pal sa 1 nai kèo, ha là 1 nơm [a` lơngồt. Di lah gơbàn lơhă b^c, ha là rơtơs jơng tê den cau tàm hìu nhă cèng mơ tus hờ hìu sơnơm.

-Ơ bác sĩ, cau kòp đồm mhàm lơh bè lơi kờ` g^t khà phan sa pah dơ\ soà sa di pal ngan?

Bác sĩ Nay Thị Thuý: Geh 1 bơta cau kòp dồm mhàm [uơn ngan lơh mờ bol a` sùm bơto, hơ\ là mpàng tê. Broă do geh ngui khà phan sa ai 1 dơ\ sa. Bè mpồl [òk geh piang, [ung, pòr, phở den pal sa ndrờm mờ 1 kơm băt tê.

Gam khà đạm geh ka, poăc, tăp den geh ngui ndrờm mờ bơta ơnàng 1 mpàng tê dê, lơ-u\t phan sa kung ndrờm mờ bơta lơ-u\t mpàng tê dê sơl. Mpồl chất béo den sa di pogăp 1 nao tê me, ndrờm mờ 5 gram ha là 1 sơ-io\ dà tơngi. Gam biăp den sa sơlơ uă sơlơ niam. Broă sào sa jăt broă do den di pal mờ [uơn ngan lơh jăt.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau cih mờ yal tơngit Lơ Mu K’Yến - Ndong Brawl