VOV4.K’ho - Tu\ do, kơnờm mờ broă tơnguh bơtàu bơh broă yal tơng^t mờ sră [ăo, den tàng geh uă làng bol neh g^t tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan mờ nùs nhơm să tòm tàm tơngai geh bun. Mơya, kờ` làng bol mờ ală bơyô in g^t tai uă jơnau rơlao, tơnơ\ do, bol a` geh dơ\ boh bơr bơh cau ai tơng^t jơnau đơs do mờ Bác sĩ Chuyên khoa 2 Nguyễn Thị Phương Thảo, kuang jăt jơng gah sơm kòp deh dùh, hìu sơnơm càr Gia Lai gùt dar tơmu me ală broă geh sền gròi tàm tơngai geh bun.

-Dan bác sĩ pà g^t, kờ` kòn tàm ndul pràn kơl dang mờ niam ờ do ờ dă den lài jơh mờ tàm tơngai geh bun, cau mè pal c^t ală bơta sơnơm vaccine lơi? Mờ bơta gơrềng bơh tơl bơta vaccine do tus mờ cau geh bun?

Kờ` kòn tàm ndul pràn kơl dang, lài mờ tu\ geh bun, cau ùr pal c^t 4 bơta sơnơm vaccine: Lài ngan là Rubella, dơ\ 2 là Viêm gan B, dơ\ 3 là kòp rang, dơ\ 4 là nggù. Tàm tơngai geh bun, 12 poh sơnrờp, di lah gơtìp kòp Rubella, cau ùr geh bun lơh kòn tàm ndul gơtìp koe\t kơl te, geh tu\ bun ờ pràn, geh tu\ bun gơtìp chơ\t, geh tu\ gơtìp ờ niam tàm nùs, tàm ding tồr, măt ờ loh… Bè kòp Viêm gan B, tàm tơngai geh bun den ờ gơtòp tus mờ kòn se. Mơya, tàm broă deh, virus geh tus tàm ka` mờ mu\t tàm mhàm kòn se. Mờ tu\ kòn se neh gơtòp kòp Viêm gan B den kòn se geh ờ niam bè klờm. Kòp rang: tàm tơngai geh bun, di lah cau mè gơtìp tàm 12 poh sơnrờp geh bun, den kòn se gơtìp geh pơnời tềng să. Bơh 20 poh rơlao hờ đang, di lah cau mè gơtìp kòp rang, broă di gơlan gơtìp tus mờ kòn se di pơgăp hờ đơm 0,4%. Tàm 7 ngai lài mờ tơnơ\ mờ tu\ deh, di lah cau mè gơtìp kòp rang, kòn se gơtìp kòp do là uă ngan, jroă ngan, cau mè di gơlan gơtìp ờ uă dà đồm, di gơlan kòn se gơtìp chơ\t tàm ndul. Du\t ndơl là kòp bè kòp nggù, di gơlan geh virus ờ jroă, mơya di gơlan jroă rơlao, lơh dà đồm cau mè ờ uă, ha là kòn se ờ pràn tàm ndul.

Tàm tơngai geh bun, cau mè mìng geh c^t 1 bơta sơnơm vaccine, hơ\ là kòp tu\ tơl. Bè ờs den kòp tu\ tơl geh 2 bơta c^t. Dùl là c^t lài mờ tu\ geh bun, hơ\ là sơndră mờ kòp sùm jơh rài. Cau ùr geh c^t bơh 15 tus 35 sơnam. Di lah cau mè ờ c^t jăt tơngai c^t sơndră mờ kòp jơh rài den he gơtùi c^t tàm tơngai geh bun. Tơngai c^t niam ngan là bơh poh 24, tơnơ\ mờ hơ\ 1 nhai c^t wơl 1 dơ\ tai kờ` geh bơta pràn sơndră mờ kòp cau mè in.

-Ơ bác sĩ, tàm tơngai geh bun, cau mè pal geh broă sào sa bè lơi kờ` tơl pràn kơl dang să jan cau mè mờ kòn se in?

Tàm tơngai geh bun, kờ` kòn se pràn kơl dang, cau mè pal sa tơl phan sa bơkah. Mờ pal ndrờm mờ cau bè ờs, hơ\ là sa phan bơna. Lài ngan là protein, dơ\ 2 là lipit, dơ\ 3 là glucid, dơ\ 4 là vitamin mờ muối khoáng, dơ\ 5 là ală bơta biăp, plai, kơnuh, ală bơta dà. Protein là bơta tòm lơh gơs să jan kòn se in. Glusid là sơdàng, là bơta pràn kờ` cau mè mờ kòn se in. Lipit là phan lơh gơs ală bơta tàm să jan. bơdìh hơ\ tai là ală muối khoáng mờ vitamin pal geh tơl.

-Ală bơta vi lượng, tàm hơ\ kuơ màng ngan là sắt mờ calcium mờng geh ai cau geh bun in hùc tàm tơngai geh bun. Ală bơta phan do geh gơnoar bè lơi tàm broă dờng pràn să jan kòn se ơ bác sĩ?

Sắt là bơta kis kòn se dê, bơta tòm kờ` lơh gơs Hemoglobin. Di lah ờ geh Hemoglobin den să jan pơn diang osi ờ pràn. Di lah cau mè geh bun ờ tơl săt, den lơh kòn se ờ pràn tàm ndul, di gơlan gơtìp deh ờ tơl nhai, geh tu] chơ\t tàm ndul mờ tu\ deh di gơlan gơl^k uă mhàm rơlao.

Gam calcium là 1 bơta phan kuơ màng kờ` lơh gơs ntìng kòn se in. Ngan là tàm poh dơ\ 20 rơlao hờ đang, kòn se geh tơnguh pràn ală bơta tòm bè ơră, bè ntìng. Di lah ờ tơl calcium, den kòn se pal ngui calcium bơh cau mè, cau mè gơtìp rơbă ntìng mờ jê uă tềng sề. Den tàng, calcium mờ sắt là ală bơta tòm, geh kuơ ngan tus mờ cau mè mờ cau mè pal ngui di pal.

-Bè hơ\, cau mè pal ngui bè lơi den hơ\ sồng geh sền là di pal ơ bác sĩ?

Lài mờ tu\ geh bun 1 nhai, cau neh bơto sồr pal ngui sắt 1 ngai 1 nai tus tàm tu\ tơnơ\ mờ deh 1 nhai. Sắt ờ gơtùi hùc bal mờ dà toh, ờ gơtùi hùc bal mờ dà ce. Bu\ lah cau bun pal ngui jơh sắt mờ calcium mơya pal tam cah is uă jơ tu\ ngui. He mìng geh ngui calcium tàm poh bun pràn niam.

-Ơ bác sĩ, cau mè pal kham bun bè lơi kờ` sền gròi broă dờng pràn kòn se?

Tàm tơngai geh bun, kờ` kòn se dờng pràn mờ sền gròi ală bơta gơl^k geh ni sơna tus mờ kòn se, den cau mè geh bơto sồr lòt kham bun jăt tơngai. Jăt gah lơh sơnơm dà lơgar yal, pal kham bun 3 dơ\. Bu\ lah bè hơ\, dơ\ kham sơnrờp ngan, bác sĩ geh kham, sền mhàm mờ sền kờ` g^t bè bơta pràn cau mè mờ bác sĩ geh ai tơl^k 1 khà kham bun jăt tơngai tus tơl nă cau in.

Bè ờs den tơngai kham bun, tàm 3 nhai sơnrờp, kham 1 dơ\ kờ` g^t bè ală bơta bun, bun pràn lah ờ. Tàm tơngai pơn jăt tai, cau kham broă dờng pràn bun dê. Bơh poh 28 tus 36, cau kham 2 poh 1 dơ\. Bơh poh 36 tus 40 poh, cau geh kham 1 poh 1 dơ\. Tơngai kham sùm bè hơ\ den di pơgăp 9 dơ\. Gam di lah tàm tơngai geh bun, bác sĩ go\ geh ală kòp cau mè den bác sĩ ai tơl^k ală tơngai kham bun nền nòn rơlao.

-Bè ờs tàm tơngai geh bun, cau ùr geh tìp ờ uă bơta gơl^k geh ni sơna. Bè hơ\, tu\ tìp mờ ală bơta gơl^k geh ni sơna lơi, cau geh bun pal tus mờ ală hìu sơnơm lơi kờ` geh kham ơ bác sĩ?

Tàm tơngai geh bun, cau ùr pal g^t is ală bơta gơl^k geh ni sơna. Ală bơta gơl^k geh ni sơna do neh geh bơto lài mờ geh yal uă tàm ală sră [ăo. Lài ngan là gơl^k mhàm. Tàm 3 nhai sơnrờp, di lah gơtìp gơl^k mhàm, pal sền bun gam niam lah ờ, geh tơ\t lah ờ, geh pràn lah ờ, ha là bun bơdìh hìu kòn…he pal sền kờ` g^t gơtìp gơyiò bun lah ờ. Mờ tơngai du\t ndơl pal sền geh gơl^k ală bơta ờ niam lơi lah ờ, bè ờ niam sò kòn, gơl^k geh bơcah hìu kòn, ha là as, sồt…

Broă gơl^k geh ni sơna dơ\ 2 mờ cau ùr kung pal lòt kham là jê ndul. Di gơlan gơtìp gơyiò bun, di gơlan cau ùr hơ\ tàm 3 nhai sơnrờp geh bun hờ bơdìh hìu kòn, ha là 3 nhai nggùl kung gơtìp gơyiò, 3 nhai du\t ndơl là ală bơta bè deh ờ tơl nhai, ală bơta gơl^k geh kòp cau ùr geh bal.

Dơ\ 3 là bè gơprồ as jơng tê. Bơtya do geh yal lài bơh ală bơta dê, lài ngan là ờ tơl protein, dơ\ 2 là gơtìp khih bun, ha là ală bơta ờ tơl vitamin kung lơh gơprồ as jơng tê sơl.

Dơ\ 4 tai là gơl^k dà ni sơna, [ô, dơkiăt…den pal lòt kham hơ\ sồng g^t gơtìp as sồt lah ờ.

Dơ\ 5 tai là ală broă gơrềng bal tus mờ bun dờng mhar, ndul dờng mhar-đa ối, ndul gơmù ni sơna- thiểu ối, ha là bun ờ niam…

-Dan ưn ngài Bác sĩ

                                                          Cau mblàng Ndong Brawl