VOV4.K’ho - Jat trơ gùm kờp, pah nam, gùt càr Dak Nông geh git go\ tai rlau 200 na\ cau kòp jòr bơsia\ mhàm pa, tàm hơ\, cau kòp jòr bơsia\ mhàm klờm soh geh tus rlau 55%. Jat jơnau đơs bơh gah do dê den khà cau kờp geh mìng rơp tus di 50% mờ khà cau cau gơbàn kòp tàm mùl màl. Gơbàn kòp ua\ ngan la bơh làng bol gam ờ hềt git wa\ jơh ngan bè kòp, bal mờ bơta gam gơ lơh ờ cha, ngòt cau pleh den tàng geh lơh ua\ ngan cau kòp ờ khin tus ala\ hìu sơnơm kham mờ sơm kòp. Bơta do kung geh lơh kal ke tus broa\ lơh git geh bơta bơtờp kòp tàm [òn lơgar.

          Bác sĩ Trần Thị Vân Anh atbồ gah sơm kòp jor bơsria\ mhàm, Anih tờm rcang sơndra\ kòp mpồl bơtìan càr ai git: Tu\ gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm, cau kòp sùm pal sơm kòp jo\ tơngai mờ di pơlam den hơ\ sồng geh bời kòp. Mơya, tu\ do,  bơh bơta ờ sền den tàng ua\ ngan cau kòp neh sang is broa\ sơm kòp gùl gùng hala sơm kòp ờ di pơlam  broa\ ngui sơnơm bè tu\ tơngai hala khà sơnơm hùc, gơlam bơta kòp slơ gơbàn jrua\ rlau. Do kung la bơta bơh tài tờm ngan lơh gơlik ala\ vi khuẩn kòp jòr bơsia\ mhàm sơndra\ wơl mờ sơnơm, lơh kal ke tus broa\ lơh rcang sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm tàm càr. Go\ ngan bè tu\ do, Anih tờm neh git go\ 4 na\ cau gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm sơndra\ wơl mờ sơnơm tàm ala\ kơnhoàl }ư\ Jut, Dak Glong mờ [òn drà Gia Nghĩa. Bal mờ hơ\, khà cau gơbàn kòp sơm bời kòp jòr bơsia\ mhàm pah nam kung gam ờ hềt jơnhua, mìng geh tus mờr 80%. Bal mờ hơ\,  bal mờ bơta gơguh ua\ bơh cau gơbàn kòp HIV, den cau gơbàn bal kòp HIV mờ kòp jòr bơsia\ mhàm slơ ngai slơ ua\ ngan.

            Tàm ala\ bơta gơlam tus broa\ rcang sơndra\ kòp jor bơsia\ mhàm gam gơtìp kal ke, kơryan ngan, geh bơta go\ ngan la bơta cah is mờ cau gơbàn kòp jor bơsia\ mhàm tàm càr Dak Nông gam go\ ua\ ngan. Bè cau gơbàn kòp la mò Phượng kis tàm [òn drà 10, sơnah [òn Nghĩa Thành, Gia Nghĩa. Bulah neh 74 sơnam mờ geh 3 na\ kòn, mơya tu\ gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm, mò neh pal kis is dùl na\ sa\, kòn sau ngòt gơtờp kòp den tàng ờ hoan sền gròi ngan, Tài ờ geh sền gròi ngan den tàng kòp bơh mò Phượng slơ ngai slơ gơbàn jrua\ rlau, pal sơm kòp tăng cường.

            Kung bơh broa\ git wa\ ờ hềt di pal ngan bè broa\ rcang sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm den tàng dùl bơnah làng bol gam ờ sền ngan, ờ hềt tus ngan broa\ xét nghiệm, sơm kòp. Nam 2014, gùt càr mìng geh rlau 3 rbô tàm 4 rbô mơ gùl na\ cau geh pin gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm geh tus bal xét nghiệm, tus 70,6%. Do la bơta tờm ngan, kuơ màng ngan geh lơh pah nam càr geh ua\ tai cau gơbàn kòp jor bơsia\ mhàm pa. Bè kơnhoàl Cư\ Jut, 3 nhai bồ nam do neh git go\ pa 17 na\ cau gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm pa, kơnhoàl Krông Nô git go\ 10 na\ cau gơbàn kòp, kơnhoàl Dak Mil geh 9 na\ cau…

            Bal mờ hơ\,  broa\ rcang sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm gam gơtìp kal ke bơh ờ ua\ bơta, gơbàn bè: Git wa\ bơh cau kuang lơh broa\ gah do ờ drờm bal, gơbàn aniai tus broa\ atbồ, sơm kòp tus mờ cau kòp, cau kuang lơh broa\ tàm ntum sùm geh tam gơl, bơta geh lơh bal bơh broa\ lơh HIV mờ kòp jòr bơsia\ mhàm ờ hềt niam, gơlam tus cau kòp gơbàn kòp 2 kòp do slơ ngai slơ gơguh ua\...

            Jat ồng Trần Bình Minh gơnoar atbồ Anih tờm rcang sơndra\ kòp mpồl bơtìan càr, kờ` git geh mo cau gơbàn kòp jòr bơsia\ mhàm pa kung bè kơryan bơta bơtờp den kờ` ngan tàm bơta tus bal bơh mpồl bơtìan. Bè gah lơh sơnơm geh pơnjat tai mut lơh ala\ broa\ lơh di pal, ngan la sền kuơ tus broa\ lơh pràn rlau tai bè broa\ lơh mblàng pơlam bơtàu tơngguh git wa\ bơh làng bol bè broa\ rcang sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm. Pah nam, gah kung geh tơngguh broa\ lơh, bơtàu tơngguh broa\ lơh sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm hờ càr, kơnhoàl, ntum nàng trơ gùm geh tàm mpồl bơtìan geh kơnòl tơl sơndra\ mờ kòp jòr bơsia\ mhàm jat broa\ lơh bơh broa\ lơh dà lơgar  rcang sơndra\ kòp jòr bơsia\ mhàm. Bulah bè hơ\, đah mpồl bơtìan, làng bol kờ` pal git wa\, sang bơta cah is tus mờ cau kòp jòr bơsia\ mhàm, geh bơta dong kờl ngan  tus mờ cau kòp tàm tu\ sơm kòp. Ala\ kơnhoàl, [òn drà kung kờ` pal sền kuơ rlau tus broa\ git go\ cau gơnbàn kòp jòr bơsia\ mhàm mờ kơryan bơta bơtờp, pleh gơbàn sơndra\ wơl mờ sơnơm.

Tu\ do, kờ` làng bol mờ gơ\p bơyô wă bè ală bơta di gơlan gơtìp mờ broă sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm, bè neh yal tàm bơnah sơnrờp jơnau đơs, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh dơ\ lùp bác sĩ Trần Bình Minh, gơnoar atbồ anih sơndră mờ kòp mpồl bơtiàn càr Dak Nông gùt dar bơta do.

Ơ bác sĩ, bơta kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm tàm càr Dak Nông tơngai do bè lơi?

- Dak Nông là càr tiah kơh bơnơm, ală kơnhoàl, ntum ndrờm geh cau gơtìp kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm mờ khà 60 nă tàm 100 rơbô nă cau. Sền mhàm go\ geh vi khuẩn kòp bơsiă gơl^k mhàm tàm kơnhà geh tai di pơgăp 30 nă cau tàm rơlao 100 rơbô nă cau. Pah nam, geh go\ 300 nă cau gơtìp kòp, broă gơl^k geh kòp ndrờm bal, ờ tơrgùm tàm tiah lơi…

Dan bác sĩ pà g^t ală broă di gơlan gơl^k geh kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm?

- Dak Nông là càr pa crơng gơs, rơ[ah, geh uă jơi bơtiàn kòn cau, jơnau g^t wă tàm làng bol bè broă sơndră mờ kòp ờ hềt uă. Bơdìh hơ\ tai, rài kis kal ke den tàng broă sền gàr să tòm ờ hềt niam, là 1 tàm ală bơta tòm lơh gơl^k geh kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm gơl^k geh. Bơdìh hơ\ tai, là càr geh làng bol kis ntrờn uă, tơnguh uă, cau cèng kòp bơh tiah ndai tus kung uă. Gơwèt tus mờ tơl nă cau, tài bơta g^t wă ờ uă, den tàng broă sơndră mờ kòp làng bol dê kung ờ niam, ờ geh broă rơcang sơndră mờ kòp, ờ geh bơtơl bơta pràn kơl dang să jan, mờ cau mè, cau bèp ờ hềt c^t sơnơm sơndră mờ kòp di pal…là ală bơta tòm lơh cau gơtìp kòp geh uă….

Càr Dak Nông neh geh ală broă lơh bè lơi tàm gah lam sồr sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm, mờ kơnờm bè hơ\ den tàng broă g^t wă làng bol dê neh tơnguh?

- Tàm ală nam do, broă sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm càr dê neh lơh uă, mờ ală broă lơh bè yal tàm [ăo, tàm anih yal tơng^t, pano, yal tơn, tàm hìu bơsram, tàm pơrjum mpồl loh broă… Mờ ală cau lơh sơnơm kung geh kơnòl sơndră mờ kòp. Càr tơnguh bơtàu mpồl kuang bàng lơh broă, broă lơh tus tơn ală ntum, sơnah [òn, den tàng broă lam sồr sơndră mờ kòp bơsiă gơl^k mhàm geh lơh niam, sơm kòp di tu\. Den tàng, tus tu\ do, bu\ lah neh g^t tàm broă sơndră tàm mpồl bơtiàn, tiah làng bol kòn cau ờ hềt geh uă mơya kung neh geh tam gơl niam…

Ơ bác sĩ, tu\ gơtìp kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm, cau kòp bal mờ mpồl bơtiàn tiah geh cau gơtìp kòp pal lơh bè lơi?

- Gơwèt mờ cau geh pin là gơtìp kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm mờ ală bơta gơl^k geh bè: bơsiă gơl^k kơnhà uă, jê ntơh, ha là rơgai să, ha là duh să ờ uă tu\ mho, sào sa ờ gơbài, glar tàm să… den cau kòp pal tus tàm ală hìu sơnơm rềp ngan kờ` kham mờ sơm kòp… cau kòp tơnơ\ mờ tu\ neh kham rê sơm kòp tàm hìu nhă, ờ pal tam cah is. Bu\ lah bè hơ\, kung pal geh broă sơndră ngòt gơtòp tus mờ ală cau tàm hìu nhă mờ mpồl bơtiàn mờ ală broă lơh bè lơh jăt di pal broă sơm kòp mờ cau lơh sơnơm sồr. Tu\ bơsiă, ngkhà kơnhà pal kloh niam, ba` ngkhà lềng làng. Cau tàm hìu nhă pal pleh bè tơnguh bơta pràn să jan să tòm kờ` tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp, lơh niam broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp kòn dềt in, mờ pal lam sồr cau kòp sơm kòp di pal mờ jơnau bơto sồr cau lơh sơnơm dê, ba` ai gơtòp kòp…

Ơi, ưn ngài Bác sĩ!

Kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm là ngòt rơngơ\t ngan tus mờ mpồl bơtiàn tài broă gơtòp kòp uă ngan. Mùl màl tàm càr Dak Nông pà go\, broă pơn jăt tai tơrgùm uă bơta pràn tàm broă sơndră mờ kòp do tàm càr do tàm tơngai tus là bơta pal geh lơh ngan. Tềng đăp măt, bal mờ broă tơnguh lam sồr tơnguh jơnau g^t wă làng bol in kờ` rơcang rơlao tai tàm broă go\ mờ sơndră mờ kòp tàm mpồl bơtiàn, den gah lơh sơnơm geh ai lài broă bơto bơtê mpồl cau lơh broă, blơi phan lơh broă kờ` drơng tàm broă sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm. Broă sền gròi kòp mờ geh sền gròi sùm, lơh uă broă sơm kòp ờ jo\ tơngai bal mờ broă sền gàr broă sơm kòp geh sền gròi tơn kung pal pơn jăt tai tơnguh. Bơdìh hơ\ tai, kờ` sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm bal mờ kòp HIV bal mờ kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm sơndră mờ sơnơm, den gah lơh sơnơm geh tơrgùm jòi gơl^k ală broă lơh geh cồng nha rơlao. Bơdìh hơ\ tai, broă sơndră mờ kòp pal geh pơgồp bal nền nòn mờ ală broă lơh gah lơh sơnơm neh geh rơndăp broă lơh hìu sơnơm sơm kòp jòr bơsiă gơl^k mhàm mờ klờm soh càr dê, di gơlan tàm nam do geh lơh gơs mờ ai ngui. Bu\ lah bè hơ\, kờ` geh khà sơndră mờ kòp mờ wèt tus tơn jơh kòp bơsiă gơl^k mhàm do l^k bơdìh mpồl bơtiàn tàm nam 2030, bơdìh mờ broă lơh ngan bơh gah lơh sơnơm, den kờ` ngan broă pơgồp bal bơh mpồl bơtiàn.

Cau mblàng Ndong Brawl