VOV4.K’ho - Tơngai do uă tiah tàm Tây Nguyên gam gơbàn mờ broă di gơlan kòp sốt xuất huyết gơbàn uă, tu\ cau kòp do neh gơguh pơn drờm mờ tu\ do nam lài. Tu\ do, Tây Nguyên neh mu\t tàm kàl mìu, là bơta [uơn kờ` kòp sốt xuất huyết gơtòp tàm mpồl bơtiàn. Làng bol he pal wă di bè kòp do, rơcang lơh jăt ală broă sơndră mờ kòp sốt xuất huyết bơh tàm hìu nhă tòm.

Kòp sốt xuất huyết là bè lơi?

Kòp sốt xuất huyết là kòp gơtòp mhar, di gơlan lơh gơbàn gơs kòp uă bơh virus dengue lơh gơbàn. Kòp gơtòp tài sơmăc gơcoài jơng bơh kăp bơh cau kòp gơtòp virus tus mờ cau gam pràn bơh tiah kăp. Bàr bơta sơmăc jơcoài jơng lơh gơtòp kòp geh măt sơnđan khoa học là Aedes aegypti và Aedes albopictus, tàm hơ\ mìng là Aedes aegypti.

Kòp gơbàn tàm ală lơgar geh tàm trồ tiah nhiệt đới. Tàm lơgar Việt Nam, kòp geh uă ngan jơh 4 tiah, đah tô, tàm gùl lơgar, đah jum mờ Tây Nguyên, geh bal cau kis tàm [òn drà mờ [òn lơgar, kòp gơbàn gùt nam mơya mờng gơbàn uă ngan tàm kàl mìu, tàm hơ\ uă ngan là tàm ală nhai 7, 8, 9, 10.

Bơta ngòt rơngơ\t bơh kòp sốt xuất huyết:

Kòp ờ hềt geh sơnơm sơm bời mờ ờ hềt geh sơnơm vaccine sơndră mờ kòp.

Mờng lơh gơbàn kòp uă mờ uă cau gơbàn dơ\ le\ bal lơh broă sơm kòp gơtìp kal ke ngan, di gơlan lơh gơbàn chơ\t, tàm hơ\ uă ngan là mờ kòn dềt, lơh hoàc huơr uă ngan bè broă lơh sa, mpồl bơtiàn.

Kòp sốt xuất huyết tài virus dengue lơh gơbàn mờ 4 típ lơh gơbàn kòp geh măt sơnđan là D1, D2, D3, D4. Jơh 4 típ lơh gơbàn kòp do ndrờm geh tàm lơgar Việt Nam mờ pơdar bal lơh gơbàn kòp. Tài bơta pràn kòp geh gơs tơnơ\ mờ tu\ kòp mìng geh bơta pràn gơwèt mờ tơl típ, den tàng kòn bơnus di gơlan gơbàn kòp sốt xuất huyết dơ\ 2 ha là dơ\ 3 tài ală típ krơi is.

Bơta tơngo\ bơh sơmăc lơh gơtòp kòp sốt xuất huyết:

Sơmăc jù, jơng mờ să geh tiah kòp den tàng mờng sơnđan là sơmăc gơcoài.

Sơmăc do kăp cau tàm trồ ngai, kăp uă ngan tàm àng drim gờ` mờ mho mang.

Sơmăc do kis mờ ơm tàm ală pòt jơngo tàm hìu, tàm ào, mpha, ồi tơ\, che ìs phan mờ ală phan ngui tàm hìu.

Sơmăc do deh tăp, deh kòn tàm ală tơnao dà, tiah kờn dà ha là ală phan ơn dà sàng tàm hìu mờ gùt dar hìu bè sơtèk dà, khàp dà, tơlung dà, tơlồk dà tềng tòm chi… ală phan ngui ha là sìô siă geh kờn dà bè gri bơkào, bơngàn dà, kong rơndeh, ngkàr lơ-u…

Sơmăc deh uă tàm kàl mìu, tu\ bơta duh bè ờs pah nhai rơlao 20 độ C.

Bơta tơngo\ bơh kòp sốt xuất huyết:

Tơngo\ ờ jroă:

Duh să ni sơna bơh 39 tus 40 độ C, jo\ bơh 2 tus 7 ngai, kal ke tàm broă tơmù duh.

Jê bồ uă tềng bìng lơ-iang, tơnơ\ khoèm măt.

Di gơlan gơl^k toh.

Tơn go\ jroă:

Tàm hơ\ geh bal ală bơta tơngo\ pa yal mờ geh dùl ha là uă bơta tơngo\ bè tơnơ\ do:

Tơngo\ gơl^k mhàm: toh tềng să, gơl^k mhàm muh, gơl^k mhàm sề, jù tềng tiah c^t sơnơm, hă gơl^k mhàm, lòt jă brê phơng jù (tài gơl^k mhàm tàm pròc).

Jê ndul, gơdan hă, jơng tê mrềt, să jan ờ su\ ơm (bơta gơbàn tài gơl^k mhàm tàm pròc lơh gơbàn roh mhàm, gơmù huyết áp), di lah ờ sơm kòp di tu\ den [uơn ngan gơbàn chơ\t.

Pal lơh bè lơi tu\ geh pin gơtìp kòp sốt xuất huyết:

Cèng mơ cau kòp tus hờ hìu sơnơm kờ` geh kham, sơm kòp di tu\.

Broă sơndră mờ kòp sốt xuất huyết:

Broă sơndră mờ kòp niam ngan là gơsơ\t sơmăc, kih dà, phan lơh gơbàn kòp mờ sơndră mờ sơmăc kăp.

-sơbì phan sơmăc deh tăp, gơsơ\t kih dà phan lơh gơbàn kòp mờ broă:

+Dơ\p kơ\ bơno\p jơh ală phan ơn dà kờ` sơmăc ờ gơtùi mu\t deh tăp.

+Tơđùh ka tàm ală phan ơm dà uă bè sơtèk, khàp dà, tơlung dà kờ` sa kih dà, phan lơh gơbàn kòp.

+Rào ală phan đơ dà di mơ mờ dềt, bè khàp, yang dà pah poh.

+Tơrgùm, chu ală sìô siă tàm hìu mờ gùt dar hìu bè khàr, nsàng khàr, ngkàr lơ-u, kon rơndeh klar, kồ gle… pơs wàs tiah kis kloh niam, sơklu\p ală phan kờn dà tu\ ờ ngui tai.

+Tuh boh ha là dà tơngi tàm bơngàn dà kờl tềng jơng tủ ơm bơngàn, tam gơl dà gri bơkào.

-Sơndră mờ sơmăc kăp:

+Soh ào mpha jòng jơng, jòng tê.

+B^c tàm kơmùng bu\ lah trồ ngai.

+Ngui khàr [ồm sơnơm gơsơ\t sơmăc, `àng sơmăc, kem bơtrơh sơmăc, vợt điện gơsơ\t sơmăc…

+Ngui phan kơl dìng, phan trăm sơnơm gơsơ\t sơmăc.

+Ai cau gơtìp kòp sốt xuất huyết b^c tàm kơmùng, pleh mờ sơmăc kăp kờ` pleh mờ gơtòp tus mờ cau ndai.

-Tus bal pơgồp bal mờ gơnoar atbồ bal mờ gah lơh sơnơm tàm broă [ồm sơnơm sơndră mờ kòp.

Cau mblàng Ndong Brawl