VOV4.K’ho - Kơnòm  dềt, kòn se, bơh tu\ deh tus 5 sơnam,  bơta dờng pràn tàm sa\ ờ hềt tơl làm bè cau dờng dê, den tàng bơta pràn sơndra\ kòp ờ pràn, geh lơh gơbàn ua\ ngan kòp bơtờp.  Ua\ tàm ala\ bơta kòp tu\ do gam ờ hềt geh sơnơm sơm  bời kòp ngan ngồn, den tàng pơhìn gơbàn chơt la ua\ ngan. Den tàng bè hơ\,  cih sơnơm rcang lài sơndra\ kòp la broa\ niam ngan rlau jơh  kờ` dong kòn se, kơnòm dềt tơmù bơta gơbàn kòp tàm sa\.

            Cih sơnơm rcang lài mờ kòp la bơta ngui sơnơm vaccine bơh mờ broa\ cih sơnơm hala hùc sơnơm, kờ` dong sa\ ja` lơh geh pràn,  sơndra\ ờ ua\ bơta kòp bơtờp.

            Nam 1985, Bộ y tế neh mut lơh broa\ lơh cit sơnơm rcang lài pờ ơnàng tàm jơh ala\ càr, [òn dờng tàm gùt lơgar, bơyai lơh cit ờ ua\ bơta sơnơm vaccine ờ roh pria\ ai tus ala\  kơnòm dềt bơh kòn sa tus 36 nhai, cau ùr bun tàm sa\ mờ cau ùr tàm sơnam deh dùh, bơh 15 sơnam tus 35 sơnam. Broa\ lơh cit sơnơm rcang lài sơndra\ kòp pờ ơnàng geh đơs la dùl tàm ala\ broa\ lơh sơnơm cèng wơl cồng nha jơnhua ngan rlau jơh, neh sền gàr  tus git nđờ tơlik na\  kơnòm dềt, kòn se ờ gơbàn kòp hala chơt bơh gơbàn gơtờp ala\ bơta kòp ngòt rngơt. Nền nòn,  kơnờm cit lài sơnơm, kòp rang neh ờ gam geh tai tàm gùt dunia bơh nam 1979. Việt Nam kung neh lơh geh ala\ cồng nha mờ jơh kòp kơlte bơh nam 2000, ờ gam kòp tu\ tơl (dà Yuan la uốn ván) kòn se in tàm nam 2005.

            Tu\ do neh geh 10 bơta sơnơm vaccine geh cit tàm broa\ lơh cit sơnơm pờ ơnàng nàng sơndra\ lài mờ kòp, bè ala\ bơta kòp: Viêm gan B, bơsia\ mhàm,  jê rnồng dờ, bơsia\ ngkròk, kòp tu\ tơl, kòp kơlte, kòp as sồt klờm soh mờ as sồt kơndoh tơngoh bồ ndơng bơh Hib,  Sởi-Rubella, viêm não Nhật  Bản B. Bal mờ hơ\ tàm ờ ua\ tiah geh pơhìn jơnhua gam geh ngui sơnơm vaccine rcang lài kòp thương hàn mờ tả.

            Tàm càr Daklak, pah nam geh pơgap di rlau 600 rbô ding sơnơm cit geh cit tàm broa\ lơh cit sơnơm rcang sơndra\ lài kòp pờ ơnàng. Jat jơnau  yal lài bơh Trung tâm Y tế dự phòng càr Daklak, ua\ nam do,  kơnờm geh  lơh niam broa\ lơh sền gròi gơ aniai sơnơm tơnơ\ cit, den tàng khà cit sơnơm tơl sùm geh tus bơh 90% guh jơnhua rlau.  Bulah neh geh ờ ua\ cau neh gơbàn sơnơm lơh aniai jrua\ ngan tơnơ\ cit sơnơm, mơya neh geh bơsong mo di pal mờ ờ gơ lời aniai tus mờ kơnòm dềt, kòn se.

Ală jơnau tơnkah tu\ cèng kòn dềt lòt c^t sơnơm vaccine sơndră mờ kòp

Jăt jơnau bơto sồr bơh gah lơh sơnơm dê, jơh ală kòn dềt tu\ deh pal geh c^t sơnơm sơndră lài mờ kòp kờ` sền gàr bơta pràn kơl dang să jan să tòm mờ mpồl bơtiàn in. Mơya, kờ` tơmù bơta bơta gơbàn tơnơ\ mờ tu\ c^t, gàr niam ờ do ờ dă să jan kòn dềt in, geh ờ uă cau ờ gơtùi c^t ha là ơm ing c^t. Bác sĩ Trịnh Quang Trí pà g^t ală cau mùl màl ờ gơtùi c^t sơnơm:

Kòn dềt gơbàn aniai wơl sơnơm bè rơtơs jơng tê, să bồ pàl, sơndră tàm dơ\ c^t lài mờ dơ\ c^t tu\ c^t sơnơm vaccine mpồl bal.

-Kòn dểt ờ pràn ală bơta tàm să jan bè ờ pràn tă nhơm, ờ pràn mhàm lòt, ờ pràn nùs, ờ pràn leh, ờ pràn klờm…

-Kòn dềt gam ngui ală bơta sơnơm geh tàm kơrnoăt sơndră mờ broă c^t

Ală kơnòm dềt bè do di lah c^t di gơlan gơbàn aniai sơnơm wơl uă, pơhìn tus mờ màng kis kòn dềt dê, den tàng pal ba` c^t. Mờ gơwèt mờ ală kòn dềt gơbàn kòp jê nùs bơh dềt neh geh reh den ală cau mè, cau bèp pal cèng kòn dềt lòt c^t tàm ală hìu sơnơm geh tơl phan sền gròi tơnơ\ mờ tu\ c^t kờ` gàr niam ờ do ờ dă kòn dềt in.

Bác sĩ Trịnh Quang Trí bơto pơlam, cau mè cau bèp sền gròi kờ` ơm ing c^t tàm ală kòn dềt bè tơnơ\ do:

Kòn dềt gơbàn ală bơta kòp cấp tính, tàm hơ\ uă ngan là ală kòp mồr.

-Kòn dềt gơbàn duh să rơlao 37, 5 độ C ha là să jan mrềt hờ đơm 35,5 độ C.

-Kòn dềt deh ờ tơl nhai ha là să jan `jơ\ hờ đơm 2000 gram.

-Kòn dềt gam ngui ờ uă bơta sơnơm geh tàm kơrnoăt ơm ing c^t jăt broă c^t sơnơm.

Tu\ do, tàm ală hìu sơnơm xã, sơnah [òn lơh jăt broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp pah poh, pah nhai. Den tàng, ală kòn dềt lơi ơm ing c^t dơ\ lài, pal geh c^t mơ tơnơ\ mờ tu\ kòn dềt neh niam pràn să jan.

Bác sĩ Trịnh Quang Trí sồr tơnkah tus mờ cau geh bơta kuơ màng bè gơbàn so sơnrang kăp, den bu\ lah kòn dềt gơwèt tàm mpồl ơm ing c^t ha là ờ c^t kung pal c^t sơnơm vaccine sơndră mờ kòp sơnrang mờ pal sền gròi bơh ală hìu sơnơm geh tơl phan lơh broă.

Den tàm ală bơta bè kòn dềt gơbàn jê ndul gơjroh di mơ, bơsiă, nggù mờ ờ duh să; kòn dềt rơgai, jòr; kòn dềt gơbàn dị ứng lài mờ hơ\ mơya ờ tơngo\ loh làng… den cau mè, cau bèp kung pal cèng kòn lòt c^t sơnơm di tơngai.

Ală bơta sơnơm vaccine ndrờm pal c^t wơl tai. Mơya, geh ờ uă cau mè, cau bèp neh ờ kah broă do. Đơs bè bơta kờ` bơh broă c^t wơl tai, bác sĩ Trịnh Quang Trí pà g^t ờ uă bơta sơnơm vaccine tu\ c^t geh di pal mờ broă sơndră mờ kòp, mơya 1 tơngai tơnơ\ mờ hơ\, broă sơndră mờ kòp gơmù, den tàng pal c^t tơnkah wơl kờ` tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp. Den tàm ờ uă bơta, broă lơh gơbàn kòp tam gơl, bè kòp nggù, pal c^t pa.

C^t sơnơm vaccine hơ\ là ai 1 bơta sơndră krơi is mu\t tàm să. Den tàng, tơl să jan kòn dềt geh sơndră mờ sơnơm vaccine tàm khà krơi is. Ală bơta mìng geh sơndră di mơ mờ ală bơta tơngo\ bè as tềng c^t, duh să ờ uă, glar să, jê kồ jơng, kồ tê, ờ gơbài sào sa,… bác sĩ Trịnh Quang Trí sồr tơnkah: “Tu\ go\ kòn dềt jê tềng c^t, ală cau mè, cau bèp ba` pih jờu ha là ơn ală bơta phan lơi tềng c^t hơ\. Tài bơta do geh lơh tơnguh mồr, lơh ờ niam tus mờ kòn dềt. Do là ală bơta sơndră bè ờs mờ geh jơh is bơh 1 tus 2 ngai. Gơwèt mờ ală kòn dềt gơbàn sơndră sơnơm pràn, cau mè, cau bèp gơtùi ngui sơnơm tơmù duh”.

Bơdìh hơ\ tai, gơwèt mờ kòn dềt pal ai pô uă rơlao ha là hùc dà uă rơlao tàm kòn dềt neh dờng. Lài mờ tơnơ\ mờ tu\ c^t, gơtùi ai kòn dềt sa [a`, kèo lơngồt kờ` lơh pơrài bồ tơngoh, tơmù mờ ngòt kòn dềt in.

Geh ờ uă bơta, kòn dềt geh ală bơta aniai sơnơm jroă tàm bơh 30 phút ha là 24 jơ sơnrờp tơnơ\ mờ tu\ c^t. ală cau mè, cau bèp pal g^t ală bơta tơngo\ là: duh să uă rơlao 39 độ C, rơtơs jơng tê, `ìm jo\, să bồ pàl, glar tă nhơm… pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm.

Ală sơnơm vaccine tu\ geh ai c^t ndrờm geh sền gròi tus mờ bơta niam ờ do ờ dă mờ tơngai ai ngui, mơya gam geh ờ uă kòn dềt gơbàn dră wơl jroă tơnơ\ mờ tu\ c^t sơnơm vaccine. Mơya, ba` tài ală bơta bè do mờ cau mè, cau bèp ơm ing ha là ờ cèng kòn dềt lòt c^t sơnơm. Tài di lah ờ c^t sơnơm tơl mờ di tu\ den kòn dềt gơbàn uă bơta kòp ngòt rơngơ\t di gơlan gơbàn chơ\t ha là lời wơl ală bơta ờ niam uă, lơh aniai tus mờ broă dờng pràn să jan mờ bồ tơngoh ngăc ngar.

TƠNGAI C&T ALĂ BƠTA SƠNƠM VACCINE TÀM BROĂ C&T SƠNƠM SƠNDRĂ MỜ KÒP

Bơh nam 2010, tơngai c^t sơnơm vaccine tàm broă c^t sơnơm vaccine dà lơgar neh geh ngui bè tơnơ\ do:

Kòn se pa deh pal geh c^t sơnơm vaccine Viêm gan B (VGB) ding sơnrờp tàm 24 jơ tơnơ\ mờ tu\ deh.

Kòn se hờ đơm 1 nhai: C^t sơnơm vaccine BCG sơndră mờ kòp Lao.

Kòn se 2 nhai, 3 nhai mờ 4 nhai c^t pơn jăt ală ding pơn jăt tai, tàm hơ\ geh: Bạch hầu-Ho gà-Uốn ván-Viêm gan B-Hib mờ hùc vaccine bại liệt pah nhai 1 dơ\.

Kòn se 9 nhai, c^t sơnơm vaccine sởi ding sơnrờp. C^t ding dơ\ 2 tu\ kòn se neh tòm 18 nhai rơlao hờ đang.

Kòn dềt bơh 12 nhai rơlao hờ đang: C^t sơnơm vaccine Viêm não Nhật Bản ding sơnrờp tu\ kòn dềt tòm 1 sơnam. C^t ding dơ\ 2 ngài mờ dơ\ c^t sơnrờp tơnơ\ 2 poh. C^t ding dơ\ 3 tơnơ\ mờ c^t dơ\ 2 1 nam.

Kòn dềt 18 nhai, c^t sơnơm vaccine Bạch hầu – Ho gà – Uốn ván ding dơ\ 4, C^t sơnơm vaccine Sởi-Rubella.

Gơwèt mờ tiah di gơlan geh uă kòp, tu\ kòn dềt bơh 2 tus 5 sơnam, hùc sơnơm vaccine Tả 2 dơ\, dơ\ 2 ngài mờ dơ\ sơnrờp là 2 poh. Mờ tu\ kòn dềt neh bơh 3 tus 10 sơnam, c^t sơnơm vaccine thương hàn mìng 1 ding.

                                                                   Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl