VOV4.K’ho-Kàl mìu là tơngai kòp sốt xuất huyết [ươn bơtờp uă. Tàm càr Dăk Lăk, rlau 1 nhai do, bơh tu\ geh ală dơ\ mìu bơh sơnrờp, khà cau kòp sốt xuất huyết neh gơguh uă ngan. Jat jơnau yal lài bơh gah lơh sơnơm càr Dăk Lăk dê, nam do digơlan là nam lơh bơtờp wơl bơh kòp sốt xuất huyết dê, hơ\ là kòp digơlan lơh bơtờp wơl tơnơ\ 3 nam sền go\ khà cau kòp ờ huan uă.

Jat Hìu sơnơm Y tế dự phòng càr Dăk Lăk dê yal, kờp tus gùl nhai 5, khà cau kòp sốt xuất huyết geh đơs là gơguh mờr 3 dơ\ pơndrờm bal dùl tu\ mờ nam lài, ờ geh cau chơ\t. Bơh bồ nhai 4 tus tu\ do, kờp bal pah ngai, jơh gùt càr sền go\ bơh 40 tus 50 nă cau kòp sốt xuất huyết. Kòp neh gơbàn wơl tàm jơh 15 kơnhoàl, thị xã mờ [òn dờng, gơbàn uă tàm ală tiah, bè: [òn dờng Buôn Ma Thuột, kơnhoàl Krông Ana mờ Cư Mgar. Đơs bè jơnau bơh tài gơbàn bơh bơta geh ngan do dê, bác sĩ  Phạm Văn Lào, Kuang atbồ Hìu sơnơm Y tế dự phòng càr Dăk Lăk pà gi\t:

Tơnơ\ uă nam kòp sốt xuất huyết ờ bơtờp uă den tus nam do, làng bol sơnđờm geh tềl tơngo\ ờ go\ rcang mờ tus tu\ lơi làng bol ờ rcăng den kòp geh bơtờp uă. Jơnau dơ\ bàr là tài bơh trồ tiah nam do tam gơl nisơna mờ do là dùl tàm ală jơnau lơh uă bơta kòp bơtờp uă tàm hơ\ geh kòp sốt xuất huyết. Dơ\ pe là kòp sốt xuất huyết sùm bơtờp jat tu\ tơngai. Nam 2016 bol he go\ kòp sốt xuất huyết gơguh mờ tus nam 2019 là di tòm dùl tu\ tơngai sùm gơbàn bơh kòp do dê.

{òn dờng Buôn Ma Thuột tu\ do là tiah geh khà cau kòp sốt xuất huyết uă ngan rlau jơh tàm càr. Mờ bơta là tiah tờm bơh càr dê, làng bol ơm kis gal mờ bơta tìp mat lơh quèng niam chài, tam gơl lơh sa bơtàu tơnguh, tiah do sùm geh bơta gơbàn kal ke bơh kòp sốt xuất huyết dê pah nam. Bác sĩ Võ Minh Hùng, Kuang atbồ Hìu sơnơm [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pà gi\t:

Kờp tus ngai 20 nhai 5 nam do, tàm [òn dờng neh sền go\ 129 nă cau bơtờp kòp sốt xuất huyết, tàm hơ\ geh 5 tiah geh kòp, gơguh tus 3 dơ\ pơndrờm mờ nam 2018. Bơta kòp sốt xuất huyết bơh bồ nam 2019 do bơtờp uă rlau pơndrờm mờ nam 2018 mờ neh geh tàm jơh 21 xã, sơnah [òn tàm [òn dờng mờ khà tiah geh kòp kung uă rlau.

Ndrờm bè [òn dờng Buôn Ma Thuột sơl, pah nam, kơnhoàl Cư Mgar sùm là tiah sền go\ khà cau kòp sốt xuất huyết bơtờp uă pơndrờm mờ ală tiah ndai tàm càr. Bơta do geh gah lơh sơnơm đơs là tài bơh kơnhoàl Cư Mgar ơm rềp mờ tiah tờm [òn dờng Buôn Ma Thuột, broă lòt rê, kă bro bơh làng bol dê lơh kòp [ươn bơtờp. Bác sĩ Lê Văn Duyên, Kuang atbồ Hìu sơnơm kơnhoàl Cư Mgar pà gi\t:

Kòp sốt xuất huyết tu\ do gơbàn rah rài tàm 10 xã, thị trấn tàm kơnhoàl. Kòp sốt xuất huyết nam do geh bơta krơi pơndrờm mờ ală nam là tàm ală nhai prang tơn, uă tiah ờ geh dà ngui sa mơya kung gam geh sơl cau kòp sốt xuất huyết. Bơh lòt sền, gròi sền, lơh kloh niam tiah ơm kis mờ lòt sền bàr pe hìu bơnhă, bol a` sền go\ khà kih dà là dùl êt ngan, geh tu\ là geh hìu ờ geh bơta lơi, cau kòp ờ go\ lòt tiah lơi mơya kung gam bơtờp sơl kòp sốt xuất huyết. Den tàng bol a` sền go\ bơta gơbàn bơh kòp sốt xuất huyết dê nam do geh bơta krơi pơndrờm mờ ală nam lài.

Kuang đơng lam bồ gah lơh sơnơm [òn dờng Buôn Ma Thuột mờ kơnhoàl Cư Mgar ndrờm đơs ngan là bơta kòp sốt xuất huyết tàm ală tiah do tàm nam do geh ală bơta gơbàn krơi rlau mờ ală nam lài. Bơta do ndrờm bal mờ broă kòp geh gam gơbàn kal ke tàm tơngai tus, ngan là tơngai tờm bơh kàl mìu dê, pơgăp bơh nhai 7 tus nhai 9 tàm nam. Den tàng bè hơ\ tus jơh kàl mìu, gah lơh sơnơm sồr làng bol pal lơh jat niam ală broă lơh rcăng sơndră kòp bơh broă: sơlơ gơ sơ\t smack, kih dà, ba` lời smack kăp. Di tu\ gi\t geh bơta gơ tơngo\ bơh kòp sốt xuất huyết dê nàng lòt kham di tu\. Đơs bè ală tềl tơngo\ mùl go\ ngan bơh kòp sốt xuất huyết dê, bác sĩ Phạm Hồng Lâm, Kuang atbồ Khoa kòp bơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê pà gi\t:

Dùl là duh uă nisơna, duh să sùm bơh 2 tus 7 ngai. Dơ\ 2 là gơbàn jê bồ. Broă jê do kung là bơta mùl go\ bơh jơh ală bơta kòp duh să tài bơh virus, [ưn tu bih khih dê. Mơya, jê tàm kòp sốt xuất geh bơta mùl go\ là jê bồ mờ jê puăc, jê kồ ntìng mờ jê tơnơ\ ntìng mat. Pơn jat, bơta gơ tơngo\ dơ\ pe ba` hu\i hơ\ là gơlik mhàm. Bè ờs cau kòp digơlan gơtuh hă, gơdan hă, ờ gơbài sa, jê tềng ntơh, jê tềng gùt dar klờm, mờ geh tu\ là cau kòp gơtìp jê ndul gơjroh.

Tu\ geh ală tềl tơngo\ bè pa yal, cau kòp pal lòt kham kòp tàm hìu sơnơm, ba` lòt blơi is sơnơm rê hùc tàm hìu. Tài bơh dilah sơm is kòp ờ dipa, cau kòp digơlan chơ\t să.

Ală broă pal kah tu\ sơndră mờ kòp sốt xuất huyết

Kòp sốt xuất huyết là kòp mờng gơbàn, gơbàn uă tàm pah kàl mìu pah nam. Kòp do tu\ do ờ hềt geh sơnơm rơcang sơndră mờ sơnơm sơm bời kòp den tàng kờ` pleh mờ gơbàn kòp, làng bol mìng gơtùi ngui ală broă rơcang sơndră lài mờ kòp.

Tơnơ\ do là dơ\ lùp bác sĩ Phạm Văn Lào, kuang atbồ Trung tâm y tế dự phòng càr Dak Lak bè broă sơndră mờ kòp sốt xuất huyết geh cồng nha ngan:

-Ơ bác sĩ Phạm Văn Lào! Kờ` pleh mờ kòp sốt xuất huyết, he pal kah ală bơta lơi?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Gơtùi đơs là kòp sốt xuất huyến (SXH) gơwèt mờ he là kòp neh mờng ngan mờ broă rơcang sơndră mờ kòp SXH do là kòp ờ di là kal ke mờ mìng pal geh broă lơh nền nòn.

Di bè hơ\ den geh dùl jơnau là “ờ geh kih dà, ờ geh sơmăc den ờ geh kòp sốt xuất huyết”. Tàm do geh bàr pe bơta pal kah bè tơnơ\ do, sơmăc lơh gơbàn kòp sốt xuất huyết is mờ ală sơmăc ndai, sơmăc do cau mờng sơnđan là sơmăc kloh, tài gơ mìng gơdờp deh tăp tàm ală tiah, ală phan kloh mờ bè ờs tăp sơmăc do geh kis bơh 6 nhai tus 1 nam.

Ală khàp mờ he mờng ngui đơ dà, tu\ dà gơmù tus tàm tiah lơi den sơmăc deh tăp tus tàm tiah hơ\ mờ tus tàm tu\ lài mờ tu\ dà tih den tăp geh diah gơs kòn kih dà mờ geh gơs sơmăc. Mờ să tòm sơmăc do neh geh virus kòp sốt xuất huyết.

He mờng go\ là tàm hìu he geh ờ uă bơta phan mờ sơmăc mờng deh tăp.

Lài ngan là gri bơkào, khàp tam tòm chi là anih geh uă ngan sơmăc.

Dơ\ bàr là phan ơn bơkào tềng jơnang duh khoai, tàm hơ\ uă ngan là phan ơn tòm chi kis.

Dơ\ pe là ală phan sìô siă bè nsàng bơngàn, bơngàn bơcah, sơlo bièr tu\ lời hờ bơdìh ù tiah kờn dà mìu mờ do là anih sơmăc kờ` ngan kờ` deh tăp. Du\t ndơl là ală sơtèk dà.

Bè hơ\, kờ` pleh mờ broă ờ geh kih dà den he pal lơh kloh ală khàp, gri bơkào. Gri bơkào niam ngan jăt a` kơlôi là tàm kàl mìu do he pal sùm jùt kloh, kloh dà kờ` ờ geh kih dà kis, gam di lah pal lời dà den pah poh he pal tuh ờ uă dà tơngi, dà tơngi sa ha là jờu chu ndrờm gơtùi, mơya mờ tòm chi bơka den he pal tuh ờ uă dà tơngi, tài dà tơngi ờ lơh chơ\t tòm chi, jờu lơh chơ\t tòm chi.

Gơwèt mờ ală gri bơkào den pal tam gơl dà sùm. Mờ ală phan sìô siă den he pal tơrgùm wơl mờ tuh bal tàm [ào kơ\t kơ\, tu\ hơ\ di lah geh dà mìu bal den sơmăc kung ờ gơtùi mu\t tàm hơ\ kờ` deh tăp.

Mờ ală sơtèk dà, khàp dà den he ngui bơno\p til. Uă hìu nhă kung lơh jăt broă til bơno\p khàp, mơya mìng dùl bơnah mờ gam lời ha den sơmăc kung gơtùi mu\t nàng deh tăp sơl.

Geh dùl bơta là uă cau mờng rào khàp, mơya tàm dùl tơngai tơnơ\ sơmăc gam tus, hơ\ là tu\ rào sơtèk den he pal rào kloh, tho kloh den hơ\ sồng tăp sơmăc pơrdô jơh, tài sơmăc mờng deh tăp tàm sơtèk dà mờ tu\ yuh dà mờ ờ tho kloh den tăp sơmăc kung gam mờ mìng geh dà tai den tăp sơmăc geh diah.

-Ơ bác sĩ! Lài do làng bol he mờng kơlôi là [ồm sơnơm là broă sơndră mờ kòp sốt xuất huyết niam ngan. Bè hơ\, di lah ờ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Bè hơ\ tàm do, gơrềng tus mờ dùl broă là làng bol he kờ` ngan mờ broă [ồm sơnơm sơndră mờ kòp sốt xuất huyết, mơya geh jơnau đơs bơh uă làng bol là nđan lah rơ\p [ồm mờ sơmăc gam par.

Nđan lah bè hơ\? Tài [ồm sơnam he mìng geh gơsơ\t sơmăc neh dờng, sơnơm do ờ gơtùi gơsơ\t kih dà.

Den tàng mìng geh sơmăc dờng chơ\t mờ tàm pơgăp 1 jơ tơnơ\ den kih dà neh gơs sơmăc tai, den tàng geh bơta tu\ trồ mho gah lơh sơnơm lòt [ồm sơnơm den trồ mang làng bol neh go\ tai sơmăc par.

A` kờ` đơs ngan tai là, [ồm sơnơm mìng gơsơ\t sơmăc dờng, tăp sơmăc mờ kih dà den he ờ gơtùi gơsơ\t. he geh gùng dà gơsơ\t sơmăc dờng là kờ` kơrian ba` ai sơmăc neh kăp cau geh kòp pơn jăt tai kăp cau ờ geh kòp.

Kờ` bơsong kòp sốt xuất huyết den mìng geh broă là gơsơ\t jơh kih dà mờ broă do den mìng geh làng bol hơ\ sồng gơtùi lơh ờ go\ di geh anih lơh broă lơi lơh gơtùi. Den tàng, a` dan làng bol pal lơh bè lơi pah poh lơh sùm bè hơ\ jơh kàl mìu tơn den hơ\ sồng he kơ\p kờ` là ờ geh sơmăc mờ ờ geh kòp sốt xuất huyết.

-Ơ bác sĩ! Tu\ do geh jơnau yal là geh ờ uă hìu tăc sơnơm yal geh sơnơm sơndră mờ kòp sốt xuất huyết. Bác sĩ geh jơnau đơs lơi bè bơta do lah ờ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Kòp sốt xuất huyết là kòp ờ hềt geh sơnơm sơm bời mờ kung ờ geh sơnơm sơndră mờ kòp. Den tàng broă sơndră mờ kòp mìng là kơrian sơmăc kăp kòp bơnus.

Dơ\ bàr tai là kơrian kih dà gơs sơmăc, kơrian tăp deh gơs kih dà ờ go\ gơtùi tu\ do ờ geh sơnơm lơi gơtùi sơndră mờ kòp sôt xuất huyết, bol a` geh yal mờ Sở Y tế kờ` geh broă pơgồp bal sền gròi anih lơh broă do neh yal bè lơi.

Di lah neh geh bè hơ\ là tìs ngan mờ bơta do lơh làng bol wă ờ di mờ lơh gơbàn ờ niam tus mờ broă sơndră mờ kòp sốt xuất huyết.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ Phạm Văn Lào uă ngan!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến