VOV4.K’ho - Jat jơnau   đơs wơl bơh Bộ y tế, tu\ do khà cau chơt bơh kòp  sơnrang  gam ơm lam bồ tàm ala\ cau chơt bơh kòp gơ tờp. Khà sồ bơh Viện vệ sinh dịch tễ dà lơgar ai git, nam 2017, Tây Nguyên la tiah geh cau chơt bơh kòp sơnrang  jơnhua ngan rlau jơh pơndrờm mờ ala\ tiah ndai tàm gùt lơgar. Tàm càr Dak Lak, nam 2017, cau chơt bơh kòp sơnrang gơguh nisơna, mờ 5 na\ cau. Bơh bồ nam 2018 tus tu\ do geh tai 2 na\ cau gơbàn. Jơnau cih bơh mpồl cau ai tơnggit bè bơta kòp sơnrang tàm càr Dak Lak.

            Kòp bơh  sơnrang  bơh vi rut sơnrang lơh aniai. Kòp gơ tờp  tus mờ kòn bơnus bơh tàm dà  diau phan kis sơnrang kap gơ tờp bơh tềng sồt  kap hala gơ lơyar tềng sồt. Ua\ ngan ala\ cau gơbàn kòp sơnrang la bơh so, mèo sơnrang kap, ờ ua\ cau la bơh ala\ phan  ndai kap bè  rềt, dồ, đe kap…

            Jat trơ gùm kờp bơh Trung tâm Y tế dự phòng càr Dak Lak, pah nam tàm càr geh pơgap rlau 4 rbô na\ cau gơbàn so, mèo kap. Tàm 4 nam, bơh nam 2012 tus 2016,  bơta kòp sơnrang  ờ gơbàn ua\, mìng geh 2 na\ cau  chơt bơh kòp sơnrang. Mơya nam 2017, cau chơt tài bơh kòp do nisơna gơguh ua\, mờ 5 na\ cau. 3 nhai bồ nam 2018 geh tai 2 na\ cau chơt. Jơh ala\ cau chơt drờm bơh so sơnrang kap mờ ờ cit sơnơm vaccine sơndra\ kòp sơnrang. Đơs bè bơh tài bơh bơta gơguh do, bác sĩ Phạm Văn Lào, atbồ Trung tâm y tế dự phòng càr Dak Lak ai git:

            Lài jơh la bơh mpồl phan ròng, nền nòn la mpồl so geh ròng gal tàm Dak Lak kung bè tàm Tây Nguyên. Bulah khà so geh ròng gal, mơya broa\ cit sơnơm so sơnrang so in den êt, tu\ do bol he pa cit di bơh 20%-30% khà so ròng lơm, mờ nàng gàr niam broa\ rcang sơndra\ lài kòp tus mờ so sơnrang den pal cit êt ngan kung la 85% khà so. Dơ\  2 tai la bơh làng bol  ờ sền tài bơh ua\ nam lài kòp sơnrang  êt gơbàn. Tu\ gơbàn so kap den khi ờ lòt cit sơnơm.

            Ròng so, mèo la bơta mờng bơh jo\ nam bơh làng bol cau Việt Nam. Gơ lơh ua\ ngan hìu nha\ lơi tàm [òn lơgar, [òn làng bol ơm kis ngể ngơt hala tiah jat gah tiah drà drờm  ròng  dùl nơm so, mèo. Broa\ ròng pờ lềng so mèo den la broa\ mờng ngan, tàm tu\ bơta cit sơnơm rcang sơndra\ sơnrang so, mào ờ di cau lơi kung sền gròi. Lòt gùt dar tàm [òn  ơm kis tàm gùng Y Nuê,  sơnah [òn Ea Tam, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak,  sền  bươn ngan go\ bơta ròng so lời lềng gơlòt tàm gùng, tàm tu\ gùng do mìng ngài tam gùl [òn dờng mìng rlau 2 kơi sồ. Kơnòm dềt den khat nhơl bal mờ so pờ lềng mờ ờ geh phan gòm bơr so. Ai cau dờng den ờ sền tàm broa\ cit sơnơm rcang sơndra\ kòp. Tu\ geh lùp bè broa\ cit sơnơm rcang lài kòp  sơnrang so, mèo in, dùl na\ làng bol ai git:

            So,  mèo den làng bol tàm do cau lơi kung ròng. Mơya bè broa\ cit sơnơm rcang lài kòp sơnrang so, mèo in den làng bol he kung ờ hềt hoan git ngan.  Kung geh gal ngan cau cit, mơya tu\ cit tu\ dơh. Mờ ờ cit sơnơm den kung ngòt so, mèo mờ gơbàn sơnrang den cau ròng gơbàn gơ kap sơnrờp.

            Jat bác sĩ Phạm Văn Lào, atbồ Trung tâm Y tế dự phờng càr Dak Lak,  bal mờ bơta bơh tài gơbàn bơh ờ sền,  ờ tơl git wa\ bơh làng bol den dùl tàm ala\ bơta ndai la bơh pria\ sơnơm kòp sơnrang tu\ do gam kas pơndrờm mờ pria\ geh bơh làng bol. Dùl dơ\ cit sơnơm rcang lài kòp sơnrang la  pal 5 ding, tơl ding sơnơm den  di 200 rbô.  Dilah sồt gơkap  rềp mờ anih lơh broa\ ơra\ bồ tơngoh bè tềng tê, tềng ngko, tềng mut mat… den pal cit huyết thanh,  khà  sơnơm cit mờ pria\ blơi sơnơm sơnđìng tàm bơta kơnjơ\ bơh cau kòp. Den tàng,  ua\ cau hìu nha\ rbah ờ lòt cit sơnơm mờ sùm geh tus hờ cau lơh sơnơm bu ba hala lơh brah lơh yàng, gơlam tus chơt sa\.

            Tơnơ\ gơmut tàm sa\ kòn bơnus, vi rút sơnrang geh gơ ntrờn bơh mô tàm kơltau hala bơh tềng poac sa\ gơmut tàm ala\ ce ơra\, tus tàm chung mờ tus tàm tơngoh.  Tu\ tơngai gơ drơm kòp di gơlan bơh 2, 3 ngai tus 2, 3 nhai mờ di gơlan geh jo\ tus 1 nam. Tu\ do, kòp sơnrang ờ hềt geh sơnơm  sơm bời jơh. Tu\ neh gơbàn kòp den cau kòp gơbàn chơt ờ jo\ tơnơ\ hơ\. Den tàng,  cit sơnơm vaccine la broa\ mìng  dùl lơm, ờ geh  broa\ ndai nàng pleh kòp  sơnrang. Bác sĩ Phạm Văn Lào, atbồ Trung Tâm Y têd dự phòng càr Dak Lak đơs lài:

            Nàng rcang sơndra\ kòp sơnrang, lài jơh la pal gàr niam broa\ cit sơnơm rcang lài ai rlau 85% khà  so, mèo. Dơ\ 2 la tu\ gơbàn so mèo kap den pal bơsong tềng sồt tơnơ\ hơ\ geh tus  mo hờ hìu sơnơm, slơh tus gờ` hờ hìu sơnơm den slơ niam nàng geh  cau  dong blàng  ala\ broa\ bơsong mo.

            Jat jơnau yal bơh Viện vệ sinh dịch tễ dà lơgar, nam 2017,  gùt lơgar geh 74 na\ cau chơt bơh kòp sơnrang, tàm hơ\ geh 73 na\  cau ờ cit  sơnơm, 1 na\ cau cit neh jơla. Tây Nguyên la tiah geh khà cau chơt bơh kòp sơnrang jơnhua ngan rlau jơh mờ khà cau cit sơnơm êt ngan rlau jơh pơndrờm mờ tiah ndai. Rlau mơgùl khà cau chơt tài kòp sơnrang tàm gùt lơgar bơh ờ cit  sơnơm vaccine rcang sơndra\ kòp la bơh bơta ờ sền tài  đơs la hơ\ sa so, mèo he ròng den tàng ờ ngòt gơbàn kòp. Kòp sơnrang sùm gơbàn ua\ tàm nhai tơngai duh, bơh nhai 3 pah nam, den tàng  do la tu\ tơngai làng bol pal kah tus broa\  cit sơnơm rcang sơndra\ kòp so mèo in jat jơnau đơs lài bơh gah lơh sơnơm phan ròng. Tu\ so, mèo kap kờ` pal tus mò hìu lơh sơnơm nàng geh cit sơnơm rcang sơndra\ kòp, ba`  di sơm is mờ tơl ala\ broa\ lơh.

Ală bơta kờ` g^t bè sơnơm vaccin sơndră mờ kòp sơnrang

Tu\ do, kòp sơnrang kung gam ờ hềt geh sơnơm sơm bời, den tàng, broă lơh niam ngan kờ` sơndră mờ kòp do là c^t sơơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp do. Di lah c^t ờ tơl ding mờ di tơngai, cau kòp gơbàn sơnrang mờ khà chơ\t tus 100%.

Kờ` g^t tai jơnau yal bè sơnơm vaccin sơndră mờ kòp sơnrang, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Phạm Văn Lào, kuang atbồ hìu sơnơm Y tế dự phòng càr Dak Lak.

-Niam să bác sĩ Phạm Văn Lào, ơ bác sĩ! Tu\ gơbàn so mèo kăp den cau gơbàn pal lơh bè lơi?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Tu\ gơbàn so mèo kăp, broă lơh sơnrờp ngan là pal rào kloh sồt mờ sơ[ong tàm bơh 15 tus 20 phút, tơnơ\ mờ hơ\ lời sồt bè ờs mờ tus mơ hờ hìu sơnơm rềp ngan kờ` sơm. Dơ\ 2 là pal krơ\ mơ so neh kăp ba` ting lềng, sền gròi so hơ\ tàm 10 ngai, di lah so chơ\t, ha là jòi ờ go\... den cau gơbàn so kăp pal c^t sơnơm rơcang sơndră mờ sơnrang mơ.

Gơwèt mờ sồt uă, jrô, rềp mờ che tơngoh bè tềng bồ, muh măt, ngko den bơdìh mờ broă c^t sơnơm vaccin pal c^t tai huyết thanh kờ` gàr niam broă sơndră mờ sơnrang niam ngan.

-Ơi, ơ bác sĩ! Di lah ờ c^t sơnơm vaccin sơndră mờ sơnrang den gơtùi sơm mờ broă lkơh ndai lah ờ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Ờ gơtùi geh 1 broă lơh lơi ndai kờ` sơndră mờ sơnrang bơdìh mờ broă c^t sơnơm rơcang sơndră lài. Tu\ do, bè ờs cau mờng ngui ală bơta sơnơm đông y kờ` sơm, bơta do ờ geh kuơ lơi. Ală cau gơbàn chơ\t tài kòp sơnrang lài do tàm càr Dak Lak ndrờm gơrềng tus mờ broă sơm is mờ sơnơm đông y. Di lah ờ c^t sơnơm mờ gơbàn so sơnrang kă tai den d gơlan ờ geh broă lơh ndai tai kờ` dong klàs, cau kòp gơbàn chơ\t.

-Tơngai c^t sơnơm vaccin mùl màl bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Tơnơ\ mờ tu\ so mèo kăp den pal cèng mơ tus hờ hìu sơnơm sơlơ gờ` sơlơ niam. Jăt mờ sồt den geh sồt c^t sơnơm vaccin. Gơwèt mờ sồt ờ uă, ngài mờ che tơngoh mờ atbồ geh phan ròng neh kăp den c^t 5 ding tàm ală ngai sơnrờp, ngai dơ\ 3, dơ\ 7, ngai 14 mờ 28. Gơwèt mờ sồt jrô mờ jroă mờ ờ gơtùi sền gròi so neh kăp den dơ\ sơnrờp pal c^t tai huyết tahnh sơndră mờ so sơnrang.

-Ơ bác sĩ! Tu\ c^t sơnơm vaccin sơndră mờ so sơnrang, cau c^t geh gơbàn sơndră wơl lơi lah ờ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Ală nam lài do, he ngui rài sơnơm vaccin yau den gơbàn ờ uă bơta sơndră wơl, mơya tu\ do, mờ sơnơm vaccin rài pa, broă gơbàn sơndră là ờ uă ngan.

Sơnơm vaccin sơnrang kung bè ală bơta sơnơm vaccin ndai kung di gơlan lơh gơbàn sơndră wơl tus mờ să jan, mơya mìng mờ khà là 1 tàm 1 tơlăk nă cau. Mờ tàm ală hìu c^t sơnơm vaccin den neh geh ală broă lơh rơcang sơndră lài tu\ gơban sơndră mờ sơnơm tơnơ\ tu\ c^t kờ` sền gàr cau kòp tàm bơta niam ờ do ờ dă ngan.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl