VOV4.K’ho - Tàm tơngai lài,  bal mờ broa\ bơcri lơh phan bơna lơh broa\, bơto bơtê, gơ hòi geh cau lơh sơnơm rê lơh broa\ tàm ntum, gah lơh sơnơm car Daklak gam bơcri  pria\ blơi ua\ ngan phan bơna cận lâm sàng nàng  kờ` ala\ hìu sơnơm ntum bơtàu tơngguh broa\ lơh kham sơm kòp. La dùl hìu sơnơm ntum geh dong kờl ala\ phan bơna do, hìu sơnơm ntum Cuôr Knia, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Daklak neh mờ gam lơh ngan lơh di pal broa\ lơh sền gàr pràn kơldang sa\ ja` bơh sơnrờp làng bol kis tàm ntum in.

            Rơp tus 8 jiơ drim, mờ tàm hìu sơnơm ntum Cuôr Knia, kơnhòal Buôn Đôn, càr Daklak neh geh ua\ cau sap sèng kơp kham kòp. Khi ờ mìng la làng bol bơh tàm ntum mờ gam bơh  làng bol ala\ ntum rềp bal.

            Lo\ Triệu Thị Hoa kis tàm [òn 14, ntum Ea Bar, kơnhoàl  Buôn Đôn gam bun tàm sa\ neh tus nhai dơ\ 5. Bulah hìu lo\ Hoa ngài mờ [òn dờng Buôn Ma Thuột di 15 kơi sồ, gơya lo\ gam rwah hìu sơnơm ntum Cuôr Knia nàng kham  bun mờ siêu âm kòn bun di ngai du\ tài tàm do ờ ming geh ala\ y, bác sỹ lơh broa\ lơh nùs, kơnòl broa\ lơh jơnhua ngan mờ ala\ phan bơna ma\y mok  pa kung neh geh ngui tàm  hìu sơnơm ntum do  ndrờm  bè ala\ hìu  sơnơm  hơđang.

            Mờ mò  Tô Thị Ánh Thuỷ kis tàm [òn 5, ntum Cuôr Knia, kơnhoàl Buôn Đôn gơbàn kòp jê nùs, viêm gan B neh bơh ua\ nam do ngan. Lài do,  pah dơ\ kờ` geh sền gròi kòp hê dê mbè lơi,  mò neh pal lòt tus hìu sơnơm kơnhoàl Buôn Đôn, lòt ngài ndang mờ jơh ua\ pria\ jền. Bơh tu\ Hìu sơnơm ntum Cuôr Knia geh ngui ala\ phan bơna sơm kòp pa cận lâm sàng, mò rwah Hìu sơnơm ntum do nàng geh kham sơm kòp. Mò Tô Thị Ánh Thuỷ đơs:“Lài do, ntum gam  rbah,  phan bơna ma\y mok kham sơm kòp ờ hềt tơl. Tu\ do,  go\ ma\y mok phan sơm kòp kung bè hìu sơnơm dờng, ala\ cau lơh sơnơm den jơh nùs,  lơh jơh kơnòl den tàng a` rwah hìu sơnơm ntum do nàng kham sơm kòp”.

            Cuôr Knia la ntum tiah sar lơgar ngài gam ua\ ngan kal ke, hìu  cau rbah geh tus rlau 505, rlau 60% la làng bol kòn cau. Phan bơna [òn lơgar gam ờ hềt bơtàu tơngguh neh gơ lơh aniai ua\ ngan tus  đah lơh sơnơm, sền gàr mờ kham sơm kòp pràn kơldang sa\ ja` làng bol in. Nhai 5 nam 2015, geh bơta dong kờl bơh broa\ lơh AP mờ ala\ khà pria\ dà lơgar, Hìu sơnơm kơnhoàl Buôn Đôn neh bơcri blơi ala\ phan bơna ma\y mok kham sơm kòp pa ai hìu sơnơm ntum Cuôr Knia dùl ma\y siêu âm,  dùl ma\y was nùs mờ dùl ma\y xét nghiệm sinh hoá,  huyết học. Bơta do geh dong làng bol geh tai phan bơna ma\y mok nàng kham sơm kòp niam rlau, git di kòp rlau mờ tơmù khà pria\ sơm kòp  mờ tơmù pria\ geh  guh hờ  hìu sơnơm dờng rlau. Bác sỹ Nguyễn Xuân Hoà kuang jat jơng atbồ Hìu sơnơm ntum Cuôr Knia ai git:“Bơh tu\ mut ngui ala\ bơta bè kỹ thuật siêu âm, was nùs, xét nghiệm tàm hìu sơnơm ntum den khà cau kòp tus kham sơm kòp  geh ai go\ gal rlau, tài làng bol pin dờ` ngan tàm bơta chài  cận lâm sàng neh mut ngui tàm hìu sơnơm ntum”.

            Kơnờm bơh phan bơna  tàm hờ [òn geh bơcri tơl niam,  drờm bal, khà  niam bơh kham sơm kòp tus làng bol kung geh bơtàu tơngguh  jơnhua. Tu\ do  kờp bal dùl nhai,  Hìu sơnơm ntum Cuôr Knia neh dờp  bơh 20 tus 800 na\ cau kòp, gơguh jơnhua tus 2 dơ\ pơndrờm  mờ broa\ ờ hềt mut  lơh broa\ lơh do. Mìng is tàm  3 nhai bồ nam 2016, Hìu sơnơm ntum kung geh dờp rlau 1.700 na\ cau kòp tus kham mờ sơm kòp, gơguh 500 na\ cau  kòp pơndrờm bal  mờ dùl tu\ mờ nam  2015. Bác sỹ Võ Minh Hùng atbồ hìu sơnơm kơnhoàl Buôn Đôn ai git:“Khà broa\ lơh mờ bol a` rwah la rwah ờ ua\ hìu sơnơm  ntum nàng bơcri blơi ala\ phan ma\y mok kham sơm kòp  cận lâm sàng bè siêu âm,  was nùs,  xét nghiệm huyết học, sinh hoá, dà đồm… nàng geh drơng  làng bol tàm ntum geh gal làng bol, geh  ua\ làng bol kòn cau mờ ala\ ntum kal ke. Dùl tàm bơta mờ bol a` geh sền gròi rlau tai la bơto bơtê  cau lơh broa\ nàng geh ngui ala\ phan bơna ma\y mok pa do…”

            Broa\ tơngguh phan bơna ma\y mok kham sơm kòp bơh gah lơh sơnơm hờ  [òn lơgar bơh sơnrờp neh geh ai go\ gơ dờp niam tàm broa\ kham sơm kòp tus làng bol in, mơ kung la dùl tàm ala\ broa\ lơh kuơ màng nàng sền wơl Hìu sơnơm ntum tơl khà bơh gah lơh sơnơm dà lơgar dê bè lơh sơnơm tàm ntum, gơya, tu\ do,  cau lơh bro  bơh Hìu sơnơm ntum gam lơh ua\ ngan broa\,  den tàng tàm bơta mut lơh broa\ mut ngui ala\ bơta  kỹ thuật cận lâm sàng gam ờ hềt lơh sùm, ngan la tàm tu\ geh cit ua\ sơnơm rcang lài. Den tàng,  Hìu sơnơm ntum  Cuôr Knia kờ` ngan bơta sền gròi bơh gah lơh sơnơm  bè broa\  ai tai cau lơh broa\ tus hìu sơnơm ntum nàng lơh broa\ kham sơm kòp  tàm hìu sơnơm ntum slơ ngai slơ geh cồng nha rlau.

                            Cau cih mờ yal tơnggit K’ Brọp

Broă sền go\ mờ sơm kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn.

VOV4.K’ho –  Kòp ồm sa ru\ ngko hìu kòn là kòp ồm sa ru\ [ươn ngan gơbàn tàm cau ùr, mìng ơm tơ nơ\ kòp ồm sa ru\ tàm toh lơm. Tàm lơgar Việt Nam. Kờp bal di 100 rbô nă cau ùr den geh 20 nă cau gơtìp kòp do mờ rlau nggùl khà hơ\ gơtìp chơ\t. Bulah là kòp ngòt rơ ngơ\t, mơya bơta jak chài bơh gah lơh sơnơm rài pa dê, kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn kung gơtùi sơm bời sơl dilah geh kham, sền go\ mờ sơm kòp di tu\.

            Kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn là kòp ồm sa ru\ gơbàn tàm ală puăc ngko hìu kòn (anih tàm tơrbo\ hìu kòn mờ gùng gơtuh dà đồm. Jơnau gơbàn tờm bơh kòp dê là tài bơh bơ tờp virus Papilloma tàm kòn bơnus (HPV). Jơi virus do lơh bơ tờp uă ngan bơh gùng bi\c bài.

            HPV geh rlau 100 jơi. Tàm hơ\ geh 4 jơi geh pơhìn uă lơh gơbàn kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn. Ală jơi virus HPV do kis tàm ngko hìu kòn, lơh tam gơl ală gen tàm bơ tờp lơh gơs ală tế bào mờ lơh gơbàn jơnau ờ niam tàm hìu kòn (gam sơnđan là bơta gơ gơs nisơna bơh ală tế bào dê). Dilah ờ geh sơm kòp di tu\, jơnau ờ niam tàm hìu kòn do digơlan lơh aniai gơbàn kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn. Jơh ală cau ùr neh bi\c bài mờ cau klau ndrờm digơlan bơ tờp lơm kòp do. Tàm hơ\, cau digơlan gơ bơ tờp uă ngan rlau jơh là cau ùr bi\c bài mờ uă cau klau; cau ùr bau bơh sơnam gam dềt ờ hềt di sơnam ai bau; deh kòn, lơh gơ yò bun uă dơ\...

            Uă ngan ală cau bơ tờp HPV ndrờm ờ geh bơta gơ tơngo\. Den tàng bè hơ\, cau kòp sùm mìng geh sền go\ tu\ kòp neh gơbàn kơn jơ\ mờ ală bơta gơbàn, bè: gơ hòr mhàm tềng gùng gơ tuh dà đồm, tàm gùl tơngai [ơ\ să, tơ nơ\ tu\ bi\c bài mờ cau klau; jê ndul; jê tàm tu\ đồm; gơ hòr dà đồm halà phan kră bơh gùng gơ tuh dà đồm…Tu\ do, kòp ồm sa ru\ neh kơn jơ\ mờ kal ke ngan sơm bời. Tiến sĩ- bác sĩ Nguyễn Khắc Hân Hoan kuang atbồ Gah sền mhàm di truyền y học di Hìu sơ nơm Từ Dũ, pà gi\t: “HPV tu\ bơ tờp tàm să jan kòn bơnus dê den ờ lơh gơbàn ală bơta nisơna lơi tơn ờ, mờ gơ kờn pal geh tu\ tơngai nàng lơh gơbàn kòp dàr dàr. Tàm ală tu\ gơ dram kòp hơ\ digơlan jo\ jòng bơh 1 tus 2 nam, geh tu\ là 8 nam bơh tu\ bơ tờp HPV tus dì gơbàn kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn”.

            Bulah kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn gơbàn uă ngan mờ ngòt rơ ngơ\t ngan tàm cau ùr. Mơya, là kòp gơ lơh krơi ngan wơl sơl. Tài bơh gơ gơtùi sền go\ tơn tu\ ờ hềt geh tế bào ồm sa ru\. Bơta is rơmis do ờ tu\ lơi geh tàm ală bơta kòp ồm sa ru\ ndai. Tu\ do, mờ bơta jak chài bơh gah lơh sơ nơm rài pa dê, kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn gơtùi sơm bời geh dilah geh kham, sền go\ gờn mờ sơm kòp di tu\.

            Tàm càr Dak Lak, bơh nhai 1/2016, hìu sơ nơm Thiện Hạnh neh sền mhàm kờn gi\t bơ tờp virus HPV kờn sền go\ gờn kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn. Do là hìu sơ nơm bơh sơn rờp mờ dùl nơm lơm tu\ do tàm tiah Tây Nguyên lơh broă do, pơ gồp bơnah dong làng bol geh kham mờ sơm kòp mờ măy mok jak chài pa tàm tiah do tơn, kơryan bơta hat hal ir cau kòp ai ală hìu sơ nơm dờng in.

            Ờs mờng lài do, nàng kờn gi\t gơbàn kòp ồm sa ru\ tềng ngko hìu kòn, cau kòp geh lơh dùl dơ\ sền mhàm [ươn [oài sơnđan là PAP’s Smear. Sền mhàm do kờn sền go\ ală bơta gơ tam gơl tàm tế bào ngko hìu kòn tu\ bơta kòp ồm sa ru\ neh gơbàn. Mơya, tàm bơta geh ngan, PAP’s Smear digơlan lời hi\u bơh 45% jơnau lơh pơhìn gơbàn kòp. Den tàng bè hơ\, broă lòt kham wơl kòp pal geh lơh uă dơ\ rlau, pơgăp bơh 6 nhai tus 1 nam dùl dơ\. Sền mhàm kờn gi\t bơ tờp virus HPV geh bơta glòm uă, gơtùi sền go\ bơta geh mat bơh ală jơi virus HPV pơhìn uă bơh tàm tu\ ờ hềt geh ală bơta tam gơl tàm tế bào ngko hìu kòn tơn mờ bơh lài mờ tu\ kòp ồm sa ru\ gơbàn tơn. Tiến sĩ- bác sĩ Nguyễn Khắc Hân Hoan kuang atbồ Cơldu\ sền mhàm kòp di truyền y học, hìu sơ nơm Từ Dũ, pà gi\t tai: “Cau sền mhàm geh sền go\ virus HPV gơbàn kòp halà bơ tờp HPV den kung ờ di là kòp ồm sa ru\ sơl, tài bơh tu\ bơ tờp virus HPV tus dì tu\ gơbàn kòp ồm sa ru\ digơlan jo\ jòng tus 8 nam. Di 100 nă cau pah nam pal lòt kham wơl den tu\ do bol he lơh bè hơ\ mìng geh pơgăp 10 nă cau lòt kham wơl, 90 nă cau ndai den bơh 3 tus 5 nam tơ nơ\ den hơ\ sồng kờn pal kham kòp wơl. Jơnau do dong tềm pềr priă jền hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn in, mờ tơr mù [à bơta hat hal ai ală hìu sơ nơm in”.

            Ală tu\ sền mhàm kờn gi\t HPV geh lơh [ươn [oài ngan bè dùl dơ\ kham đah kòp cau ùr bè ờs dê sơl. Bơh sơn rờp, cau kòp geh bác sĩ kham mờ ai tế bào tềng puăc ngko hìu kòn nàng sền kòp. Cồng nha geh bác sĩ sơm kòp yal mờ cau kòp in tàm pơgăp bơh 2 tus 3 ngai.

            Thạc sĩ, bác sĩ Nguyễn Vĩnh Phúc kuang jat jơng atbồ Gah kòp đah cau ùr, Hìu sơ nơm Thiện Hạnh, đơs: “Dilah cồng nha kham kòp ờ bơ tờp den iang nùs rê hờ hìu. Dilah cồng nha kham kòp sền go\ bơ tờp virus HPV mờ là ală jơi virus HPV lơh pơhìn uă, den cau kòp geh sồr lơh tai bàr pe bơta sền mhàm mờ kham kòp tai. Pơn yơu bè, lơh tai PAP’s Smear pơgăp 3 nhai dùl dơ\, kham tềng ngko hìu kòn nàng jòi bàn ală bơta gơ tam gơl tế bào gờn”.

            Jat ală bác sĩ mờng chài gah kòp do yal, ờ dilah jơh ală cau bơ tờp virus HPV ndrờm gơbàn kòp ồm sa ru\ lơm ờ. Tài bơh tu\ sền mhàm kờn gi\t bơ tờp virus HPV tus dì tu\ ai geh cồng nha sền go\ bơ tờp tus tu\ do gơbàn kòp ồm sa ru\ digơlan jo\ jòng bơh 10 tus 15 nam. Den tàng bè hơ\, cau ùr bơh 25 sơnam rlau hơđang, neh bi\c bài mờ cau klau geh sồr pal lòt kham kòp sền gàr ngko hìu kòn bơh broă sền mhàm kờn gi\t bơ tờp virus HPV bơh 3 tus 5 nam dùl dơ\ nàng geh sền go\ gờn mờ sơm kòp di tu\. Mơkung kờn pal bơtê mờ geh bơta ơm kis niam, mìng ơm kis bi\c bài mờ dùl nă cau klau lơm, ờ go\ chu jràu, ci\t sơ nơm vaccine rơcang sơndră virus HPV gơ wèt tus mờ ală kơ nòm ùr.

            Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến