Bơh nam 2011, bơta chài đơs xoan bơh lơgar Việt Nam neh geh UNESCO dờp la phan bơna lời wơl kờ` sền gàr nhar mho bơh kòn bơnus. Tàm dơ\ lơh chờ Hìu duh khoai bơtau Hùng nam do,  dùl ala\  broa\ lơh go\ ngan bơh mpồl bơyai lơh geh lơh la đơs xoan dờng ngan, mờ  bơyai lơh pơr lòng đơs xoan kơnòm pa tàu, kơnòm dềt [òn dờng Việt Trì, càr Phú Thọ, dơ\ 4.

            Đơs xoan - dùl bơta phan bơna chài rgơi lời wơl yal  mờ bơr niam ngan, gam geh sơnđan mat ndai la đơs Lãi Lèn, đơs Đúm, đơs Thờ, đơs Cửa Đình. Bơh yau geh pơrya,  đơs xoan bơh bơtau Hùng bơto wơl, nàng đơs duh kah jơi nòi mò pàng bơh cau Lạc Việt. Den tàng, mờ làng bol tàm ù tiah Văn Lang rài yau mờ làng bol Phú Thọ tu\ do, ờ geh bơhìan chài rgơi lơi đơs duh kah ndu gơnrơh  mờ gơ hòi gơ jà bè  bơta niam chài đơs xoan.

            Jat sra\ nggal rài yau cih wơl đơs Xoan neh geh di  tàm rlau 2 rbô nam. Ala\ gùng đơs xoan yau ndrờm geh đơs bơh ala\ [òn yô yau tàm tam gùl Văn Lang rài ala\ bơtau Hùng. Tơnggu tờm ngan bơh đơs xoan tàm Phú  Thọ, tơnơ\ hơ\ geh gơ rề tus ala\ [òn jat rèng gah dà dờng Lô, dà dờng Hồng, lòt gan  jơh ala\ càr Vĩnh Phúc. Tu\ dom  tàm  càr Phú Thọ gam sền gàr, prap gàr geh 31 jơnau đơs  xoan mờ 4  đơs Xoan la An Thái, Phù Đức, Thét mờ Kim Đái drờm di tàm [òn dờng Việt Trì.

            Đơs xoan geh 3 bơta:

            Đơs thờ (dà he la duh kah), nàng kah ala\ bơtau Hùng, ala\ cau yàng, ala\ cau geh dà kơlhề mờ làng bol mờ  lơgar mờ mò pàng yau bơh ala\ jơi nòi.

            Đơs nghi lẽ: La jờng  trồ tiah phan bơna geh is, kòn bơnus, rài kis lơh sa, ơm kis bơh mpồl bơtìan,  bơh 14 jơnau đơs krơi is, gam sơnđan la Quả cách.

            Đơs Hội (tàm hơ\ geh đơs jơnau ùr klau): geh đơs bơta kơp kờ` tàm rài kis,  nùs nhơm cau tàm hìu nha\, kờ` gơboh ùr ơrh klau pơnu mờ drơng bơta kờ` chài rgơi [òn lơgar in, mờ ala\ jơnau đơs geh ai go\ lơ bơn niam, chờ hờp, geh đơs bơh ala\ jơnau đơs tam hơ bal bơh ùr-klau hala ala\ mpồl đơs xoan...

            Đơs crih bơh  đơs xoan la đơs crih geh lơh mờ tơl ala\ bơta gùng đơs crih-đơs crih, đơs crih mờ đơs, đơs crih mờ prơ,  đơs jơnau nri\ mờ jơnau đơs crih, geh mpồl  đơs cau ùr, mpồl đơs cau klau, mpồl bal, mpồl ho wơl,  đơs ua\ sap,  đơs tam jat, đơs bơrlu\ bal, đơs geh cau pơlam mờ đơs tam ho bal. Đơs gùng  xoan  den geh đơs  bal hia\, đơs buơn wa\,  sap đơs rềp mềr  mờ bơr đơs. Phan teh  gùng đơs crih tàm đơs Xoan mìng ngui dùl nơm sơng gơr dềt,  2 gah dơm  sơnggơr geh dơl kơltau mờ  2, 3 jơr mơr gle tur  sơng gơr.

            Bè bơta ntas bơh đơs xoan, đơs xoan geh ai go\ sap đơs kràn niam,  lài ỳai  mờ geh ala\ jơnau đơs bè tam gơ chồl pràn,  geh ala\ sap đơs dơ ne\ dơnài ngan,   lơ bơn niam.  Bơta pràn bơh đơs xoan ngan la bơta geh lơh bal bơh bơta đơs nghi lẽ mờ  đơs tam ho bal,  gơ sùm jo\ jòng mờ geh ua\ rbàng cau kờ` gơboh.

            Tàm đơs xoan, tam ya mờ đơs sùm geh lơh bal, geh ngui ala\  jơnau tam ya nàng ai go\ niam bơh jơnau đơs. Ala\ jơnau  đơs  bal mờ tam ya,  jat rơndap tap sèng di pal.

            Đơs xoan geh bơyai lơh nền nòn ngan. Ala\ cau đơs xoan sùm kis bal tàm [òn mờ bơyai lơh gơs mpồl. Cau atbồ dùl mpồl xoan gam sơnđan la jơi xoan sơnđan la ồng Trùm. Ala\ cau  tàm mpồl la cau klau den la Kép, cau ùr  sơnđan la Đào. Kép  cau klau sùm geh broa\ đơs lam,  tam truh sơnggơr  kòn,  sơnggơr me, Đào cau ùr sùm  la  cau đơs đơs tơng kah wơl, đơs tam ho, tam ya...

            Tơl mpồl xoan geh pơgap di bơh 15 tus 18 na\ cau. Cau klau den soh ào the, pồ pơn, mpha kò,  cau ùr soh ào 4 bơnah pò sa\, chèo mbùng kơnđà,  ce but mờ bìai, bìai ala\ bơta, mpha bìai bơrtèl. Ala\ cau đơs xoan mờ mpồl đơs xoan kung sùm geh dờp oh mi bal. Khi sền bal rềp mềr bè oh mi tờm,  mơya ngan la cau ùr cau klau ờ gơ tùi bau bal bơh tu\ dờp oh mi.

            Mờ ala\ bơta kuơ rài kah yau, chài rgơi,  khoa học niam ngan bơh ala\ bơta niam chài krơi is do,  ngai 24 nhai 11 nam 2011, mpồl bơto bơtê, khoa học mờ chài rgơi bơh Liên hợp quốc (UNESCO) neh ngan ngồn dờp đơs xoan Phú Thọ la phan bơna chài rgơi lời wơl kờ` pal sền gàr  jar mhar mo kòn bơnus dê.

            Broa\ sền gàr mờ chồl guh bơta kuơ bơh cau chài đơs xoan geh pơ gồp bal niam ngan tus broa\ sền gàr  bơhìan chài rgơi kòn cau mờ sùm gàr bơta kuơ li la bơh chài  rgơi kòn bơnus dê.

             Đơs xoan  sùm geh lơh tàm ala\ dơ\ mut lơh chờ bồ sơnam pa tàm đình, miếu mo tơn bơh ngai dùl sa tềp nam he mờ geh đơs tàm ala\ dơ\ lơh chờ bơyai lơh tàm  nhai prang bồ sơnam pa. Tàm tu\ bơyai lơh duh kah bơtau Hùng, đơs xoan la dùl  bơta lơh pal geh kuơ màng ngan mờ niam krơi ngan. Tàm làm gùt tơngai geh lơh chờ, sùm geh ala\ broa\ lơh đơs xoan [òn yau drơng cau nac bơh gùt làm geh rê tus  ù tiah tờm. Tàm broa\ lơh di tơng kah  ngai duh kah bơtau Hùng - Lơh chờ hìu duh khoai bơtau Hùng nam do,  ngai 03/4,  tàm [òn dờng Việt Trì, càr Phú Thọ, geh lơh geh dơ\ pơr lòng đơs xoan kơnòm pa tàu,  kơnòm dềt [òn dờng dơ\ 4.

            Tus bal pơr lòng đơs xoan kơnòm pa tàu, kơnòm dềt [òn dờng Việt Trì nam do geh rlau 100 na\  kơnòm dềt, kơnòm pa tàu tàm sơnam bơh bơh 6 tus 15 sơnam di tàm mpồl đơs xoan jo\ di 30 phút mờ ala\ jơnau đơs xoan yau,  tàm tơl 3 gơl bơh dùl mang xoan la đơs nghi lẽ,  đơs quả cach mờ đơs chờ hờp. Tus mờ dơ\ pơr lòng đơs xoan  nam do,  oh Nguyễn Thị Kiều Oanh bơsram ơ du\ 7B hìu bơsram kấp 2 Kim Đức, boh bơr:

            ‘’Oh tus bal  đơs  xoan tu\ oh   bơsram ơdu\ 4, oh geh mè, bèp, mò ồng kờ` đơs xoan. Hơ\ sồng tu\ mut bơsram ơdu\ 6, oh geh ala\ cau pơgru, ala\ cau chài bơto wơl. Tu\ geh tus bal pơr lòng đơs xoan oh gơ lơh chờ ngan la tài bơh geh lòt tam tìp đơs xoan mờ ala\ hìu bơsram ndai. Oh gơ lơh chờ ngan bè đơs  xoan bơh [òn tờm oh dê’’.

            Dơ\ pơrlòng đơs  xoan kơnòm  pa tàu, kơnòm dềt [òn dờng Việt Trì la dùl tàm ala\ broa\ lơh chài rgơi geh pơ gồp bal mut lơh ala\ pơrgon broa\ lơh bơh càr Phú Thọ mờ mpồl bơto bơtê, khoa học mờ  chài rgơi bơh Liên hợp quốc bè sền gàr mờ chồl guh bơta kuơ đơs xoan, lơh gơs sra\ nggal ai đơs xoan  Phú Thọ geh lik bơdĩh bơta kờ` sền gàr nhap nhar mờ gơ gơs la phan bơna ala mat kòn bơnus tàm nam 2017. Lo\ Vũ Thị Thu Hằng, Bí thư Đoàn ơruh pơnu cộng sản  Hồ Chí Minh [òn dờng Việt Trì, càr Phú Thọ ai git,  pơr lòng đơs xoan la ai go\  bơta git wa\ mờ kơnòl bơh rnàng kơnòm sa\ [òn dờng Việt Trì tàm broa\ geh dờp, sền gàr bơtàu tơngguh  bơta kuơ đơs  xoan, mblàng pơlam  yal tơnggit đơs xoan, mblàng pơlam đơs xoan tus tơl cau.

            ‘’Tàm kờp jơh 52 Liên đội,  drờm mờ 51 mpồl đơs  xoan mờ 7 mpồl đơs  xoan bơh hìu bơsram kấp 3 tai den bè hơ\ khà sồ bơh mpồl đơs xoan  la gal ngan. Tu\ geh rwah 6 mpồl ala mat pơnrơ ngan nàng geh tus bal pơr lòng đơs xoan ngai do den bol a`  geh  ala\ bơta sền wơl nàng gàr niam ala\ mpồl tus bal tu\ do pal la mpồl  geh ala\ jơnau dơs di tờm ngan bơh đơs xoan. Bol a` gam cèng bơta  geh dờp mờ  prap gàr tờm ngan bơhìan bơh đơs Xoan  den tàng hơ\  la bơta lơh tờm ngan sơnrờp’’.

                                              Cau cih mờ yal tơnggit K’ Brọp