VOV4.K’ho- Việt Nam là dùl tàm dà lơgar geh rài niam chài uă rùp să bal mờ 54 jơi bơtiàn oh mi. Bơh tŭ deh, làng bol geh đal gĭt jơi nòi, măt sơnđan mờ jơi bơtiàn jăt bèp halà mè. Bal mờ hơ̆, broă đal gĭt wơl jơi nòi, măt sơnđan, jơi bơtiàn là dùl gơnoar să jañ kòn bơnus tờm ngan bơh cau dùl nă să is dê geh kơrnoat boh lam sền gàr.

Tàm 54 jơi bơtiàn bơh lơgar Việt Nam dê, geh 53 jơi bơtiàn dùl êt nă cau, geh tus 14% khà kờp làng bol gùt lơgar, ơm kis mìng tàm tiah kơh bơnơm, tiah sar lơgar ngài, tiah nhàr lơgar. Tơl jơi bơtiàn ndrờm geh adat, bơhiàn, nùs nhơm bồ tơngoh, rài kis, bơta pin dờn jăt yàng gơcèng bơta krơi is, lơh gơlik gơs ală rài kis niam chài krơi is. Lài do, làng bol ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau sền bal là bau mờ cau jơi bơtiàn ƀòn bal. Tàm rài kis mŭt gơrờm bal mờ bơtàu tơnguh tŭ do, cau ùr cau klau ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau dê khăt gơboh lơh quèng, tam kờñ, tam bau, bè jơi bơtiàn Mông gơtùi bau mờ jơi bơtiàn Tày, Yoan halà sơlơ̆u wơl. Mơya, tơnơ̆ tŭ bau, deh kòn den broă đal gĭt jơi bơtiàn, sơnđan măt, jơi nòi ai kòn in geh kơrnoat boh lam cih loh làng ngan. Bơta 42 Sơnoa boh lam nam 2013 cih: “Làng bol geh gơnoar đal gĭt jơi bơtiàn he dê, ngui dà đơs mè deh, sac rwah dà đơs tơm bơh bơr”. Bơta 29, Adat Broă làng bol nam 2015 cih: cau dùl nă să is geh gơnoar đal gĭt, đal gĭt wơl jơi bơtiàn tàm jơnau tơnơ̆ do: a) Đal gĭt wơl jăt jơi bơtiàn bèp tờm deh dê halà mè tờm deh dê tàm tŭ dilah bèp tờm deh, mè tờm deh gơwèt 2 jơi bơtiàn krơi is; b) Đal gĭt wơl jơi bơtiàn jăt bèp tờm deh halà mè tờm deh dê tàm tŭ dilah kòn ròng neh đal gĭt geh mè tờm deh, bèp tờm deh bơh he dê. Broă đal gĭt wơl jơi bơtiàn ai cau tơl bơh 15 sơnam tus hơđơm 18 sơnam in pal geh bơta ring nùs bal bơh cau hơ̆ dê.

Broă đal gĭt wơl jơi bơtiàn jăt tàm Sèng 2, Bơta 29 Adat Broă làng bol nam 2015 dê: “Cau dùl nă să is tŭ deh geh đal gĭt jơi bơtiàn jăt jơi bơtiàn bơh bèp tờm deh, mè tờm deh dê. Dilah bèp tờm deh, mè tờm deh là 2 jơi bơtiàn krơi is den jơi bơtiàn bơh kòn dê geh đal gĭt jăt jơi bơtiàn bơh bèp tờm deh dê halà mè tờm deh dê jăt jơnau ring bal bơh bèp tờm deh, mè tờm deh dê”. Sră nggal đal gĭt wơl jơi bơtiàn jăt jơnau cih tàm Sèng 1, Bơta 47 Adat ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is dê nam 2014, jăt mờ hơ̆, cau dùl nă să is pal rơcăng Sră cih yal jăt jơnau pơlam lài mờ sră pơ àr geh gơrềng ai anih lơh broă lơh sră cih ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is dê; Sră pơ àr tơngŏ cơng tàng jơi bơtiàn bơh să tờm dê mờ mè bèp dê. Ồng Tráng A Phù, lài do là Phó Chủ tịch Ủy ban Mặt trận dà lơgar Việt Nam càr Lào Cai, pà gĭt: Gơwèt mờ làng bol ală jơi bơtiàn, bè là cau Tày, bèp là cau gal kòn bơnus, mè là cau Tày den tŭ deh kòn, gơtùi tam gơl jăt jơi nòi bơh mè dê, jăt jơi nòi, jơi bơtiàn bơh mè dê.

 Gơwèt mờ jơnau dilah kơnòm dềt gơtìp sang lời, ờ hềt đal gĭt geh bèp tờm deh, mè tờm deh mờ geh dờp lơh kòn ròng den geh đal gĭt jơi bơtiàn jăt jơi bơtiàn bơh bèp ròng dê halà mè ròng dê jăt jơnau ring bal bơh mè bèp ròng dê. Dilah mìng geh bèp ròng halà mè ròng den jơi bơtiàn bơh kơnòm dềt dê geh đal gĭt jăt jơi bơtiàn bơh cau hơ̆ dê. Dilah kơnòm dềt gơtìp sang lời, ờ hềt đal gĭt geh bèp tờm deh, mè tờm deh mờ ờ hềt geh dờp lơh kòn ròng den geh đal jơi bơtiàn jăt jơnau sồr bơh cau lam bồ anih ròng siam sền gàr kơnòm dềt hơ̆ dê halà jăt jơnau sồr bơh cau gam ròng gàr ing kơnòm dềt tàm tơngai lơh sră cih ngai deh măt sơnđan ai kòn dềt in. Bè hơ̆, đal gĭt wơl jơi bơtiàn là dùl gơnoar să jañ kòn bơnus tờm ngan bơh cau dùl nă să is dê geh kơrnoat boh lam sền gàr. Mờ broă đal gĭt geh Ủy ban Nhân dân kơnhoàl tiah lơh sră cih bè ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is dê lài do halà tiah ơm kis bơh cau dùl nă să is geh gơnăp gơnoar bơsong broă tam gơl, lơh wơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is dê ai làng bol Việt Nam in bơh tơl 14 sơnam rlau hơđang.

Tŭ geh đal gĭt jơi bơtiàn jăt jơi bơtiàn bơh bèp dê halà bơh mè dê den cau dùl nă să is geh deh gơtùi ai jơi nòi bơh bèp dê halà bơh mè dê. Jơi nòi, măt pơn jăt bal mờ măt sơnđan bơh kơnòm dềt dê geh đal gĭt jăt jơnau ring bal bơh bèp dê, mè dê jăt jơnau cih bơh kơrnoat boh lam broă làng bol dê mờ geh cih tàm Sră cih yal lơh sră cih ngai deh sơnđan măt kòn dềt in; dilah bèp, mè ờ geh jơnau ring bal halà ờ gơtùi ring bal geh, den đal gĭt jăt adat bơhiàn. Jăt ồng Tráng A Phù đơs, gơwèt mờ bàr pe jơi bơtiàn broă tam gơl jơi nòi, măt sơnđan ờ huan ngan gơlik geh. Ồng Tráng A Phù, đơs: Gơwèt mờ cau Mông bơh lài tus tŭ do ờ hềt geh tam gơl jơi nòi bè hơ̆, ai jơnau tam gơl măt sơnđan den bơh lài tus tŭ do añ ờ hềt gŏ tam gơl măt sơnđan. Pơnyơu bè măt sơnđan ồng do neh bơh mè bèp sơnđan, tam gơl wơl tus mat sơnđan ndai là ờ huan ngan geh mơkung ờ gŏ sơl, ờ tam gơl jơi nòi. Pơnyơu bè jơi nòi Vàng kờñ tam gơl tus jơi nòi Giàng den là ờ gŏ tŭ lơi geh ờ. Jơi bơtiàn Mông hơ̆ là bè hơ̆.

Jăt tàm sèng 1, Bơta 36 Nghị định 158 bơh Chính phủ dê bè lơh sră cih yal mờ ătbồ ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is dê cih, den: Tam gơl jơi nòi, măt sơnđan, măt pơn jăt bal neh geh cih yal di tàm sră cih yal ngai deh sơnđan măt kòn dềt mờ sră tờm sră cih ngai den sơnđan măt kòn dềt dê, mơya cau dùl nă să is geh jơnau sồr tam gơl tŭ geh jơnau dipal jăt jơnau cih bơh Adat Broă làng bol dê mờ Bơta 37 cih: “1. Ủy ban Nhân dân kấp xã, tiah neh lơh sră cih ngai deh sơnđan măt kòn dềt in lài do geh gơnăp gơnoar bơsong broă tam gơl, lơh wơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is ai cau hơđơm 14 sơnam in mờ bơtơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is in ai jơh ală cau in, ờ tam cah is sơnam deh; 2. Ủy ban Nhân dân kấp kơnhoàl, mờ tàm ù tiah bơh kơnhoàl hơ̆ dê cau hơ̆ neh lơh sră cih ngai deh sơnđan măt kòn dềt lài do, geh gơnăp gơnoar bơsong broă tam gơl, lơh wơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is ai cau bơh tơl 14 sơnam rlau hơđang in mờ đal gĭt wơl jơi bơtiàn, đal gĭt wơl cau klau halà cau ùr, bơtơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is in, tam gơl ală broă tàm rài kis cau dùl nă să is in ai jơh tơl nă cau in, ờ tam cah sơnam deh.

Anih a, sèng 1 Bơta 27 Adat Broă làng bol nam 2015 kung cih, cau dùl nă să is geh gơnoar sồr anih lơh broă dà lơgar geh gơnăp gơnoar dờp sền broă tam gơl jơi nòi, măt sơnđan tàm tŭ dilah “broă ngui jơi nòi, măt sơnđan hơ̆ lơh gơlik bơta ờ wă wờng, gơrềng tus nùs nhơm hìu bơnhă, tus rài kis muh măt, gơnoar mờ bơta kuơ dipal mờ kơrnoat boh lam bơh cau hơ̆ dê”.

Cau cih Giàng Seo Pùa- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến