VOV4.K’ho - Bơta jơgloh rbah, deh gal kòn mờ git  wa\ gam ờ hoan jơnhua neh lơh khà kơnòm dềt gơbàn ờ sô, rgai, jòr tàm ala\ [òn làng bol kòn cau bơh càr Gia Lai gam jơnhua ngan. Cau ai tơnggit jơnau do geh cih wơl bơta gơbàn mùl màl do. Jà...iat bal:

            Tàm ua\ [òn bơh làng bol  càr Gia Lai, kòn dềt gơbàn ờ so, rgai, jòr la ua\ ngan, ngan la kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam. Ua\ cau mè bèp tài rài kis ua\ ngan kal ke, broa\ ờ ru mờ suơn mìr den tàng gam ờ hềt sền gròi di pal ngan oh kòn, kòn sau he. Gal ngan kơnòm dềt tàm ala\ [òn ờ geh sa tơl phan sa bơkah tơl pràn nàng ròng dờng sa\, gơlam tus ờ jơnhua, ờ sô rgai, jòr. Ồng Rơ Chăm Win kis tàm [òn Mơ Rông Ngó,  xã Ia Ka, kơnhòal Cư\ Păh, càr Gia Lai ai git:

            Làng bol tàm [òn, cau Jarai den tu\ do mùl màl đơs ngan, bơta mờ khi sền gròi ngan tus bơta kờ` bơh ala\ sau dềt den gam geh ua\ ngan hìu tàm [òn ờ hoan sền gròi ngan tus pràn sa\ ja` mờ phan sa tơl bơkah, ròng pràn sa\ tus ala\ sau. Tàm [òn geh tus 40-50% hìu bè hơ\, khi khat bè lời kòn dềt khat  lòt nhơl, broa\ sền gròi tus rài kis mờ sền gàr pràn sa\ ja` tus kòn sau den ờ hoan lơh ngan.

            Bal mờ jơgloh rbah, broa\ deh gal kòn, git wa\ bơh ala\ mè bèp tàm ala\ tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau bè phan sa tơl bơkah, pràn sa\ kòn dềt in gam ờ hềt git ngan. Bơh hơ\,  gơlam tus bơta gơbàn lơh sa\ ja` ờ sô, rgai, jòr tàm kơnòm dềt  tàm ala\ tiah do la ua\ ngan. Điều dưỡng Lưu Thị Tâm, Thư ký broa\ lơh geh lơh niam  phan sa tơl bơkah, tơl pràn kơnhòal Cư\ Păh, càr Gia Lai ai git:

            Tài bơh gơbàn krơi is bơh kơnhòal Cư\ Pah la tiah làng bol kòn cau gem geh tus 53% den tàng git wa\ bè phan sa tơl bơkah gam ờ hềt niam. Dùl bơnah la bơh git wa\ làng bol dê gam  lơyah,  ua\ ngan la git lơh mìr den tàng ờ hềt gar niam geh tơl phan sa. Làng bol gam  gơ kơnjơ\ bè bơta bơhìan yau den tàng  broa\ sền gàr pràn sa\ ja` tus kòn dềt ờ hềt niam. Dơ\ 2 tai la, tiah kis den gam bơ\ ngan den tàng kòn dềt sùm gơbàn jrơs jràs gam ua\. Ngan la tu\ lơh geh kòi phe, plai chi tàm suơn rhàng den ờ hềt geh ngui phan geh lài do nàng geh ngui sa pah ngai.

            Broa\ lơh rcang sơndra\ ờ sô, rgai, jòr tàm Gia Lai neh geh mut lơh  di mờr 10 nam do. Mơya mùl màl  bơta gơbàn ờ sô, rgai, jòr tàm kơnòm dềt tàm càr do gam la bơta ờ suk, kờ` pal sền gròi mờ geh lơh niam wơl. Jat khà sô bơh Viện dinh dưỡng dà lơgar, Gia Lai la dùl càr geh khà  kơnòm dềt ờ sô, rgai, jòr jơnhua ngan rlau jơh dà lơgar. Nền nòn,  khà kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai, jòr nggờc ky\, jat mờ sơnam tàm càr do la mờr 25%, mờ khà kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai, jòr, ờ jơnhua mờ sơnam la 35%. Tàm tu\ hơ\,  kờp bal gùt lơgar, khà kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam gơbàn ngờc ky\ gùt lơgar mìng la 14,5%, ờ jơnhua la mờr 25%. Nàng mut lơh geh broa\ lơh  dà lơgar bè phan sa bơkah tơl pràn ròng sa\ tàm kơnòm dềt tàm Gia Lai, kờ` ngan bơta tus bal  jơh bal ròt chính trị tàm càr. Bác sĩ Lê Thị Thanh Hương, Phó kuang atbồ Trung tâm sền gàr pràn sa\ jan deh dùh càr Gia Lai đơs:

            Jat broa\ lơh dà lơgar bè phan sa bơkah tơl pràn ròng sa\ kung geh đơs tờm mờ  ai tơlik broa\ lơh tơmù khà gơbàn ờ sô, rgai, jòr tàm kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam. Do la kơnòl bal bơh gùt mpồl bơtìan mờ bơh tơl na\ làng bol ờ go\ di mìng gah lơh sơnơm. den tàng,  kờ` bơsong bơta gơbàn ờ sô rgai kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam den jơh ala\ gah,  mpồl bơtàin pal geh mut lơh  bal.

            Mờ  bơh ua\ ngan bơta ndai krơi, neh lơh  broa\ gơbàn ờ sô, rgai, jòr tàm kơnòm dềt bơh càr Gia Lai gam jơnhua pơndrờm mờ gùt lơgar. Nàng geh lơh niam  wơl bơta do, kờ` ngan bơta sền gròi  rlau  bơh ala\ cau mè  bèp kung bè kơnờm tàm   bơta tus lơh bal bơh gơnoar atbồ [òn lơgar càr.

Rơgai jòr lơh ờ niam tơn tus mờ bơta dờng pràn să kòn dềt dê, lơh tơmù bơta ngăc ngar, bơsram sră. Mờ lơh kòp [uơn gơbàn ha là gơbàn kòp jo\ bời mờ gơbàn jroă rơlao. Tàm hơ\ kuơ màng ngan, kòn dềt hờ đơm 5 sơnam là tơngai kuơ màng ngan mờ tơnguh bơta dờng să mhar ngan, uă bơta phan tàm să geh gơs niam, tàm hơ\ uă ngan là tơngoh bal mờ ntìng. Kờ` làng bol bal mờ ală gơ\p bơyô in geh tai ală jơnau g^t wă bè phan sa ai kòn dềt in. cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Đào Thị Bình, lơh broă tàm Trung tâm sền gàr bơta pràn kơl dang să jan deh dùh, dong broă gah lơh phan sa bơkah càr Gia Lai.

- Ơ bác sĩ, tềng đăp mờ broă kơnòm dềt tàm càr Gia Lai gơbàn rơgai, jòr uă, bác sĩ geh ală jơnau bơto sồr lơi mùl màl kờ` geh ală dơ\ sào sa tơl phan bơkah tus mờ kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam in?

Bác sĩ Đào Thị Bình: A` kơlôi là, mờ khà gơbàn rơgai jòr tàm càr Gia Lai gam uă den lài ngan là ală cau mè ròng kòn dềt bal mờ ală cau tus bal broă sền gàr kơnòm dềt tàm hìu nhă, pal wă loh 1 dơ\ sào tơl phan bơkah ai kòn dềt hờ đơm 5 sơnam in là bè lơi. Mờ geh kung g^t là, tàm sơnam hờ đơm 5 sơnam den geh tam pà ală mpồl sơnam dềt. Tàm tơngai bơh 0 tus 6 nhai, là tơngai kòn dềt pa deh mờ gam tu\ kơnđu. Broă kờ` geh uă phan bơkah kòn dềt bơh 0 tus 6 nhai den là dà toh geh ai tơl 100% mờ ờ pal sa tai ală phan sa ndai, dà hùc lơi ndai bơdìh mờ dà toh mè. Tàm tơngi bơh 6 tus 12 nhai, dà toh mè ai geh rơlao nggùl broă kờ` phan sa, phan sa bơkah kờ` kòn dềt geh dờng pràn, broă gam tai bơh kòn dềt geh ai bơh phan sa bơtơl pah ngai kòn dềt in. tàm tơngai bơh 12 tus 24 nhai, dà toh mè ai mìng geh 1 bơnah 3 broă kờ` phan sa bơkah kòn dềt in, gam 2 bơnah 3 là bơh phan sa bơtơl. Khà tơl dơ\ sa bơtơl geh tam gơl krơi is. Mờ tàm pah dơ\ sa bơtơl den he pal lơh ndrờm bal 4 mpồl phan sa. 4 mpồl phan sa tàm do là mpồl [òk geh uă tàm phe mờ ală bơta [òk khoah bơrlu\ bal ală bơta. Di lah ờ geh phe he gơtùi ngui [òk tơngời, bùm blàng. Gam mpồl đạm geh uă tàm poăc ka, tăp, dà toh ală bơta phan ròng mờ đạm thực vật den geh tàm ală bơta khoah. Mpồl dơ\ 3 là mpồl chất béo den tàm tơngi phan ròng mờ geh tàm ală bơta dà tơngi. Tơngi phan ròng tàm do den geh tơngi sur, tơngi iar. Dà tơngi den geh tàm ală bơta phan tam mờ geh tai ală bơta gar lơnga, khoah phòng. Mpồl du\t ndơl là mpồl vitamin mờ muối khoáng, geh uă ngan tàm ală bơta biăp tơlir mờ plal chi dum.

- Ơi, ơ bác sĩ, khà phan sa bơtơl ai kòn dềt in jăt tơl sơnam bè lơi là di pal?

Bác sĩ Đào Thị Bình: Tơnơ\ ờ 6 nhai, he bơsram ai kòn dềt in sa bơh 2, 3 ngai ngai sơnrờp là tơngai bơsram sa ai kòn dềt in sa bơh 2 tus 3 sơ-io\ mơ. Mơya tơnơ\ mờ 2, 3 ngai do den pal tơnguh rơhời khà phan sa, mờ ai kòn dềt sa pah dơ\ pal ge nggùl bơngàn [òk ha là pòr. Khà phan sa tàm bơngàn hơ\ là di pơgăp 250ml. Tơnơ\ mờ hơ\, he tơnguh rơhời di pơgă 2 dơ\ sa, bal mờ pô mè sùm. Hơ\ là tàm sơnam bơh 6 tus 8 nhai là sa tai 2 dơ\ bal mờ pô mè sùm. Mờ bơh 9 tus 11 nhai den geh ai sa 3 dơ\ bơtơl bal mờ 1 dơ\ sa ing. 1 dơ\ sa ing tàm do gơtùi là 1 sơnề plai bơlhong dum, 1 sơnề pal pơ-ò dum ha là 1 gơl prìt dum ha là ai kòn dềt in sa dà toh sràt kung di sơl. Tàm tơngai bơh 12 tus 24 nhai den geh 3 dơ\ sa tòm bal mờ 2 dơ\ sa ing mờ gam ai kòn dềt in pô mè sơl. Hơ\ là khà dơ\ sa, gam pah dơ\ sa den tàm sơnam bơh 12 tus 24 geh tơnguh rơhời bơh mờr nggùl bơngàn tus 1 bơngàn. Tu\ kòn dềt tàm sơnam bơh 2 tus 3 sơnam, tu\ do kòn dềt gơtùi ai sa ală phan sa cau dờng dê, mơya pal kah, piang tru\ mbè rơlao, phan sa den pal tru\ sin, lề rơlao kờ` dong kờl kòn dềt tơrdih [uơn rơlao. Tàm tơngai bơh 2 tus 3 sơnam den kòn dềt ờ gam pô mè tai. Den tàng, pal ai kòn dềt in sa bơh 3 tus 4 dơ\ sa tòm bal mờ 2 dơ\ sa ing. Tu\ neh tòm 3 sơnam rơlao hờ đang den kòn dềt gơtùi sa bal mờ cau dờng, mơya he kung kah ai phan sa kòn dềt in geh tơl bơkah kờ` să kòn dềt dờng pràn.

- Ơi, ưn ngài bác sĩ!

                                           Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl