VOV4.K’ho - Jat khà trơ gùm kờp bơh gah lơh sơnơm bơh càr Gia lai, bơh nam 2013 tus jơh nam 2015, tàm càr neh git go\ rlau 20 na\ cau gơbàn kòp bạch hầu. Tàm hơ\, jơh ala\ drờm geh git go\ tàm ala\ ntum tiah sar lơgar ngài bơh kơnhoàl Kbang mờ neh geh 6 na\ cau neh gơbàn chơt. Tềng đap bơta gơbàn bơh kòp bạch hầu gơbàn kal ke, gah lơh sơnơm càr Gia Lai gam nhap nhar geh mut lơh lài ala\ broa\ lơh rcang sơndra\ kòp tàm gùt càr.

             Mìng is tàm nam 2015, tàm kơnhoàl Kbang, càr Gia Lai neh git go\ 5 na\ cau gơbàn kòp bạch hầu. Tàm hơ\ neh geh cau kòp tàm [òn Klêch, ntum Krông neh gơbàn chơt mìng tơnơ\ tu\ tơngai ờ jo\ geh cèng tus hìu sơnơm sơm kòp. Tềng đap ala\ bơta gơbàn  bơh kòp do,  Hìu sơnơm kơnhoàl Kbang gam bal mờ  gơnoar atbồ ala\ ntum geh mut lơh broa\ lơh sền gròi kòp. Mơ kung geh bơyai lơh cit sơnơm vaccine rcang sơndra\ kòp bạch hầu tàm gùt kơnhoàl. Bác sĩ Vy Thị Tỵ atbồ Gah lơh sơnơm rcang lài kơnhoàl Kbang ai git:“Tu\ neh git kòp bè hơ\, den Hìu sơnơm kơnhoàl [ol a` neh dờp geh bơta lam sồr bơh gơnoar at bồ, kung bè anih lơh broa\ geh gơnoar, geh nhap nhar mut lơh ala\ broa\ lơh rcang sơndra\ kòp. Bè la lơh kloh tiah kis,  lơh kloh sa\ ja`, hùc sơnơm rcang lài mờ ngan ngồn la cit sơnơm rcang lài, tài mìng geh cih sơnơm rcang lài la broa\ niam ngan rlau jơh rcaơng sơndra\ kòp bạch hầu”.

            Kờ` broa\ lơh rcang sơndra\ kòp bạch hầu geh cồng nha, gah lơh sơnơm  kơnhoàl Kbang neh lơh bal mờ gơnoar atbồ [òn lơgar ala\ ntum mờ ala\ hìu bơsram lơh pràn broa\ lơh mblàng pơlam mờ lam sồr mè bèp kơnòm bơsram jun kòn lòt cit sơnơm rcang lài. Mò Trương Thị Na kuang jat jơng atbồ hìu bơsram kai I Kim Đồng, [òn drà Kbang ai git, mo tơn bơh tu\ jơnau yal tơnggit kòp bạch hầu gơbàn tàm kơnhoàl,  hìu bơsram neh nhap nhar lam sồr mè bèp kơnòm bơsram ai oh kòn geh lòt cit sơnơm rcang lài mo tơn tàm hìu bơsram. Mò Trương Thị Na đơs:“Hìu bơsram neh lam sồr mờ geh yal tơnggit ai tus ala\ cau pơgru atbồ ơdu\ bơsram geh yal mờ mè bèp kơnòm bơsram nàng git bơta pràn sa\ ja` bơh kơnòm bơsram mờ geh lơh sra\ dan cih mat cit sơnơm rcang lài. Dơ\ 2 tai la hìu bơsram  geh rcang tơl ala\ bơta  nàng cit sơnơm rcang lài kờ` anih lơh sơnơm mut lơh broa\ cit sơnơm rcang lài tus mờ kơnòm bơsram lơh di jat geh cih”.

            Ua\ mè bèp kơnòm bơsram tàm kơnhoàl Kbang tu\ geh jơnau yal geh kòp bạch hầu gơbàn ua\ lơh chơt cau kung neh lơh lài ai oh kòn tus ala\ anih cit sơnơm lài nàng cit vaccine rcang sơndra\ kòp. Mò Huỳnh Thị Hăng Ny kis tàm [òn 5, ntum Đông, kơnhoàl Kbang, đơs:“Kloh cau yal geh gơbàn kòp ua\ tàm kơnhoàl Kbang den tàng bol a` geh  jun kòn tus hìu bơsram ơdu\ bơh sơnrờp ntum Đông  kờ` cit sơnơm rcang lài, rcang sơndra\ kòp kòn in”.

            Bu\ lah  kơnhoàl Kbang neh nhap nhar mut lơh broa\ lơh cit sơnơm mo tơn tu\ git kòp, ua\ cau gơbàn kòp bạch hầu tàm kơnhoàl, bulah bè hơ\, broa\ lơh mut lơh bơta cit sơnơm vaccine tàm ala\ [òn tiah sar lơgar ngài tàm kơnhoàl gam gơtìp ua\ ngan kal ke. Gơbàn geh bơta do la bơh ờ ua\  mè bèp kơnòm bơsram ờ hềt git wa\ geh bơta pơhìn  ngòt rngơt bơh kòp bạch hầu. Bơh nam 2013 tus 2015,  gùt kơnhoàl Kbang neh geh rlau 20 na\ gơbàn kòp bạch hầu. Tàm hơ\,  kòp neh gơbàn  10 tàm 14 ntum mờ neh geh 6 na\ cau neh chơt. Jơh ala\ cau chơt drờm bơh ờ cit rcang lài  sơndra\ mờ kòp bạch hầu.

            Kòp bạch hầu la kòp ngòt rngơt, bơtờp bơh dà diau gùng ta\ nhơm mờ geh pơhìn  chơt ua\ di lah ờ sơm kòp mhal mo di pal. Den  tàng ngan mờ tơl làng bol kờ` pal geh lơh lài rcang  sơndra\ kòp, geh lơh bal mut lơh di broa\ lơh cit sơnơm nàng  rcang sơndra\ kòp geh cồng nha tus sa\ tờm, hìu nha\ mờ cau gùt dar. Bác sĩ Võ Gia Bắc kuang jat jơng atbồ hìu sơnơm rcang lài càr Gia Lai ai git:“Mờ cau kòp  bạch hầu, do la kòp di gơlan geh gơbàn wơl tàm tơnơ\ do di lah làng bol ờ  ai oh kòn lòt cit sơnơm lài ala\ bơta kòp bạch hầu, bơsia\ ngròk, kòp tu\ tơl. Do la kòp gơ bơtờp bơh gùng ta\ nhơm mờ tu\ gơbàn kòp den geh gơbàn aniai,  lơh gơbàn chơt jơnhua ngan. Do la kòp geh ai go\ ngòt rngơt ngan, khà bơtờp mhar ngan. Bol a` kung neh lơh ngan sền gròi tus bơta do bơh bồ nam nàng geh mut lơh bal jơh ala\ broa\ lơh kung bè ala\ broa\ lơh rcang sơndra\ kòp do”.

            Tềng đap bơta kòp bạch hầu gơbàn kal ke, pa do,  anih duh broa\ làng bol càr Gia lai neh geh sra\ nggal lam sồr ala\ gah, sơnah lơh broa\, anih duh broa\ làng bol ala\ kơnhoàl, [òn drà, [òn dờng geh lơh lài tàm broa\ rcang sơndra\ kòp pluh, kơryan ngan  ờ lời cau lơi gơbàn chơ\t.

Tềng đăp mờ kòp bạch hầu gơl^k geh kal ke tàm càr Gia Lai, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh tìp mờ lùp bác sĩ Võ Gia Bắc, gơnoar jăt jơng atbồ hìu sơnơm rơcang gàr mờ kòp càr Gia Lai bè broă bơyai lơh sơndră mờ kòp do tàm càr.

- Ơ ồng, dan ồng pà g^t bơta gơl^k geh bơh kòp bạch hầu tàm càr Gia Lai mờ gah lơh sơnơm neh lơh ală broă lơi kờ` sơndră mờ kòp ngòt rơngơ\t do?

Bác sĩ Võ Gia Bắc: Mờ kòp bạch hầu tàm nam 2015, bơh tàm bồ nam, tàm tu\ nhai 2 den bol a` neh dờp geh cau gơtìp kòp bạch hầu sơnrờp ngan. Cau do tus hìu sơnơm sơm den neh jơla ir mờ neh chơ\t. Tơnơ\ mờ tu\ neh geh cau gơtìp kòp kung bè sùm sền gròi, den bol a` neh lơh jăt uă ngan broă kờ` sơndră mờ kòp do. Bol a` neh ai kuang bàng lơh sơnơm tus kờ` lùp sền bơh tàm [òn. Mờ bơyai lơh kham rơwah ală cau gơtìp kòp amidan ha là gơlơh kòp jê rơnồng dờ kờ` bol a` ai mhàm pơn jăt tai pơyoa tus sền kờ` g^t kòp. Bol a` kung neh bơyai lơh lam sồr làng bol pơs wàs kloh niam tiah kis mờ tu\ geh ală bơta bè jê rơnồng dờ den tus mơ hờ hìu sơnơm kò` kham mờ sơm kòp di tu\, pleh mờ chơ\t jê tài ală bơta gơl^k geh bơh kòp bạch hầu, ngòt rơngơ\t ngan.

Bơdìh mờ ală broă do, bol a` neh lơh jăt broă c^t sơnơm vaccine sơndră mờ kòp bạch hầu, bơsiă iar, tu\ tơl ală kơnòm dềt bơh 18 tus 48 nhai. Mờ mpồl kơnòm dềt bơh 49 nhai tus 20 sơnam den bol a` c^t sơnơm vaccine kòp tu\ tơl mờ kòp bạch hầu. Tus tu\ do, bol a` gam pơn jăt tai c^t dar dơ\ 2 mờ geh rơl;ao 65%. Broă lơh tàm nam 2016 do, bol a` pơn jăt tai c^t dar dơ\ 3 ai ală kơnòm dềt tàm bơh 5 tus 20 sơnam in mờ sơnơm vaccine kòp tu\ tơl mờ bạch hầu.

- Ơ ồng, dan ồng pà g^t loh rơlao bè bơta tòm gơl^k geh kòp bạch hầu gơl^k geh wơl tàm càr Gia Lai tơnơ\ mờ 1 tơngai jo\ ngan ờ geh cau gơtìp kòp do?

Bác sĩ Võ Gia Bắc:  Bơta tòm gơl^k geh pal đơs tus hơ\ là broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp, tàm ală tiah mờ bol a` neh dờp geh ală kơnòm dềt gơtìp ală bơta kòp bè bạch hầu den broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp tàm ală nam lài geh khà ờ uă ngan. Pah nam, tàm ală [òn, ntum do khà cau c^t sơnơm sơndră mờ kòp mìng geh di pơgăp bơh 60 tus 65%, do là bơta tòm ngan. Bol a` neh bơyai sền wơl tàm ală khà geh kung bè ală bơta geh, broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp bal mờ kòp den geh khà ndrờm bal. A` gơtùi đơs là, di lah he ờ c^t kờ` sơndră mờ kòp den kòp gơl^k geh.

Broă c^t sơnơm vaccine kờ` sơndră mờ kòp là geh kuơ ngan. Tài he lơh tàm do là lơh broă mpồl bơtiàn tàm 1 bă ù tiah ơnàng, broă lơh tòm ngan gah lơh sơnơm dê kung bè broă kờ` bal bơh broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp dà lơgar bal mờ tàm tiah do dê là ai tơl^k bơta pràn sơndră mờ kòp kơl jăp tàm mpồl bơtiàn ơnàng.

- Ơi, jăt jơnau yal den geh cau neh c^t sơnơm vaccine sơndră mờ kòp, mơya kung gam gơtìp kòp bạch hầu sơl. Ồng gơtùi mblàng loh làng broă do?

Bác sĩ Võ Gia Bắc: Bol a` kung neh dờp là, kung geh cau c^t sơnơm vaccine sơndră kờ` sơndră mờ kòp bạch hầu, mơya kung gam gơtìp kòp do. Hơ\ là mùl màl ngan, tài ală bơta sơnơm vaccine den ờ geh sơnơm vaccine lơi geh khà 100%, rơlao mờ hơ\ tai, tàm tơl să jan di pal mờ broă sơndră mờ kòp krơi is sơl. Mơya, bol a` đơs là mờ ală kơnòm dềt neh c^t sơnơm sơndră mờ kòp tơl, gơtìp kòp den kung ờ jroă, ală bota gơl^k geh kòp kung ờ uă sơl, mìng gơtìp di mơ. Mờ broă tơnguh sền gròi, ai tơrgùm ală bơta kòp geh kờ` sền gròi ală cau mùl màl geh vi khuẩn bạch hầu tàm să den nam do bol a` neh lơh jăt mờ neh lơh niam ngan. Tàm do, pal đơs loh là broă sơlơ sền gròi uă, sền gròi uă den cau gơtìp kòp sơlơ tơnguh. Bol a` kung neh bơyai lơh pơrjum cri bơyai bè broă sơndră mờ kòp bạch hầu mờ broă tus bal bơh anih duh broă làng bol ală kơnhoàl, anih lơh broă kloh niam kòp Tây Nguyên mờ gah lơh sơnơm càr. Kuơ màng ngan, hơ\ là c^t sơnơm sơndră mờ kòp kờ` geh rơlao 90%, kuơ màng ngan pal kah tàm ală tiah geh cau kòp mờ ală tiah gam geh pin bè ală ntum gơl^k geh cau kòp tàm ală nhai pa do, gơwèt kơnhoàl Kbang dê.

- Ơi, dan ưn ngài bác sĩ neh yal ală jơnau tơng^t geh kuơ màng bè broă sơndră mờ kòp bạch hầu.

                               Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl