Jat trơgùm kờp bơh Gah dà dunia-SIWI, kờp bal pah ngai tàm plai ù geh di 2 tơlak tấn sìô sia\ rài kis geh tuh tàm tơnau dà, dà dờng mờ dà lềng, 70% khà sìô sia\ lơh sa mờ măy mok, broa\ lơh broa\ sa ờ geh bơsong niam lài mờ tu\ geh tuh tàm ala\  tơnau dà, dà croh dà dờng tàm ala\ lơgar gam bơtàu tơngguh. Mùl màl do neh geh khà dà ngui sa bơh kòn bơnus dê gơbàn [ơ\ [ơl ua\ ngan. Tus mờ gùl cau kòp bic hìu sơnơm tàm ala\ lơgar gam bơtàu tơngguh là bơh ờ geh ngui ala\ bơta kloh niam rài kis di pal tài ờ tơl dà mờ ala\ kòp geh gơrềng tus dà. Ờ tơl phan lơh kloh mờ ờ tơl dà sàng kloh là bơta geh lơh cau gơbàn chơt tus 1 tơlak 600 rbô na\ kơnòm dềt pah nam.

            Tàm tu\ hơ\, jat cồng nha lùp sền gùt lơgar bè bơta dà mờ kloh niam tiah kis [òn lơgar, khà dà ngui tus sào sa mờ ngui tàm rài kis [òn lơgar tơl kloh mìng geh tus 15,5%. Geh ua\ dà ngan tàm ala\ tơrlung dà, dà cat mờ dà khoàng bơh làng bol gơbàn [ơ\ vi sinh vật. Mờ do la dùl tàm ala\ bơta, kòp gơlik geh mờ gơbàn kal ke tàm ua\ càr, [òn dờng tàm gùt lơgar. Jat ala mat bơh WHO tàm Việt Nam, rơlau 20 rơbô na\ cau chơt tàm Việt Nam bơh bơta dà sàng kloh mờ lơh kloh rài kis ờ geh ngan, geh tus mơ gùl là bơh ala\ bơta kòp jê ndul gơ jroh lơh aniai.

            Tàm Lâm Đồng mờ ua\ càr ndai, tơnơ\ geh ngui sơnơm sền gàr phan tam, làng bol lơh sa khat bè khi sang bu ala\ khàr sơnơm, kơl dung sơnơm bu ba tàm ala\ tiah lơh sa. Bơta mờng do là broa\ gơbàn bơh lài ngan lơh aniai tus tiah kis mờ kung la dùl bơta ờ suk ngan gam gơlik geh tàm ua\ càr, [òn dờng tàm gùt lơgar. Bè tàm [òn dờng Dà Làc-dùl tiah nhơl chờ pơnrơ niam ngan càr Lâm Đồng kung gơbàn sìô sia\ sang bơh sơnơm sền gàr phan tam lơh [ơ\ ngan tus mờ dà tàm ala\ dà croh gơ ơm tàm gùl [òn dờng. Ồng Lê Quý Thành kis tàm [òn 5, sơnah [òn 9, [òn dờng Dà Làc, càr Lâm Đồng, đơs: “Làng bol bồm sơnơm sền gàr phan tam den ua\ ngan, bồm tềng lơi den khi sang tềng hơ\. Cau cèng đòm tàm bào nàng chu la ê\t ngan, gal ngan cau la jơh bồm la sang tơn tềng gah àr tơnau, àr sre den tàng tiah kis tàm do gơbàn aniai bơ\ bơl ngan”.

            Geh ngan do ờ mìng lơh tiah kis gơbàn aniai, khà dà gơbàn bơ\ mờ ua\ anih nhơl chờ kung ờ geh cau tus tài sùm gơlik [ô [ơ\, [ô ồm. Bè go\ ngan là tềng anih nhơl chờ dà `rù Cam Ly, croh Cam Ly hòr gan tiah nhơl chờ do sùm tàm bơta bềng sìô sia\ bơh tàm rài kis cau sang mờ ala\ khàr, kơl dung sơnơm sền gàr phan tam. Bi ùr Nguyễn Thị Phương Uyên dùl na\ cau nac tus bơh bòn dờng Hồ Chí Minh lòt nhơl chờ, đơs: “A` go\ sìô sia\ tàm do ua\ ngan, lòt tàm anih nhơl chờ den sùm geh gơbàn bô bơ\ ngan. Siồ sia\ tàm dà ua\ ngan”.

Jat jơnau yal bơh Đah at bồ sền gàr phan tam càr Lâm Đồng, kờp du\ ngui sơnơm sền gàr phan tam tus tơl lồ ù lơh sa sươn sre tàm càr là 10 k^ mờ khà khàr, kơldung sơnơm di 1 k^ nggùl. Kờp bal jơh khà sơnơm sền gàr phan tam pah nam bơh Lâm Đồng la 3.200 tấn, mờ khàr, kơldung sền gàr phan tam geh sang tàm tiah kis drờm tus 200 tấn. Tài bơh  cau lơh sa ờ hềt git wa\ geh mờ git geh jơh ala\ bơta aniai bơh ala\ khàr, kơldung sơnơm sền gàr phan tàm, ala\ phể phẩm sinh học lài mờ tu\ geh tơlik tơn tàm tiah kis bơh ờ hềt bơsong neh gơlam tus dà đơs is, tiah kis tềng lơh sa  gơbàn aniai ua\ ngan. Ồng Đào Văn Toàn kuang jat jơng atbồ gah sền gàr phan tam càr Lâm Đồng, đơs tờm: “Kơdung sơnơm sền gàr phan tam đơs is mờ ala\  bơta sìô sia\ tàm broa\ lơh sa sươn sre bè bào phơng, kơldung nilong, vĩ xốp, ala\ phan sìô sia\ tàm lơh sa neh lơh bơ\ tiah kis, ai go\ tàm ala\ bơta bè lơh bơ\ ù, lơh bơ\ khà dà, ngan la khà dà cat, bơ\ bơl nhơm ta\. Mơ kung lơh bơ\, lơh ờ niam bòn drà, ngan la bòn drà Dà Làc”.

            Nàng kơryan bơta sìô sia\ bơh broa\ lơh sa sươn sre lơh bơ\ dà, Đah tiah kis mờ anih lơh broa\ sền gàr phan tam Lâm Đồng neh geh lơh bal broa\ mut lơh  broa\ lơh “Bơt bơtàu bơta pràn nàng sang sơnơm sền gàr phan tam di mpồl hữu cơ kan ngan gơbàn ồm lề tàm Việt Nam”, mờ geh mut lơh tơ lòng lài tàm sơnah bòn 9, bòn dờng Dà Làc, càr Lâm Đồng. Broa\ lơh do geh ơn 2 sơntèk trơ gùm khòm sìô sia\ mờ lam lơh khòm ala\ kơldung sơnơm sền gàr phan tàm gam gơ lời tàm sươn sre, tềng gah àr tơnau, dà croh nàng geh chu pơrguk. Tơnơ\ hơ\ geh lơh ua\ broa\ lơh do tàm gùt càr.

Jăt mpồl lơh sơnơm dunia yal, tu\ do geh 80% khà kòp tê jê să tàm ală lơgar gam tơnguh bơtàu gơrềng tus mờ dà bal mờ tiah kis. Mờ tàm lơgar Việt Nam, pah nam geh tus 9 rơbô nă cau chơ\t, 200 rơbô nă cau gơtìp kòp ồm sa ru\ mờ bơta tòm là bơh bơta [ơ\ tàm dà. Kờ` dong kờl làng bol mờ gơ\p bơyô in g^t rơlao tai bè ală bơta aniai bơh dà [ơ\ lơh gơl^k, cau ai tơng^t jơnau đơs neh geh dơ\ lùp bác sĩ Lê Hồng Thiên, lơh broă gah pràn kơl dang să jan mpồl bơtiàn, hìu sơnơm rơcang gàr kòp càr Lâm Đồng yal bè tơngu me do. Jà làng bol mờ gơ\p bơyô iăt bal.

Ơ bác sĩ, ală kòp mờng tìp lơi gơrềng tus mờ dà gơtìp [ơ\?

Bác sĩ Lê Hồng Thiên: Ngui dà tàm rài kis gơtìp [ơ\ lơh gơl^k bơta aniai tus mờ kòn bơnus 2 mpồl kòp tòm là mpồl kòp gơtìp bơh tàm gùng tơrdih phan sa mờ mpồl kòp bơh tàm broă tìp bal.

Bè kòp gơtòp bơh tàm gùng tơrdih phan sa: jăt khà kờp bơh mpồl lơh sơnơm dunia, den khà cau chơ\t tài kòp bơh tàm gùng tơrdih phan sa ơm dơ\ 3 tàm gùt dunia Geh pơnrơ ngan bè ală kòp bơh vi trùng, virus, ký sinh trùng lơh gơl^k.

-Lài ngan là kòp jê ndul gơjroh tàm ROTAVIRUS: Do là kòp mờng geh ngan tu\ do, mờ geh uă ngan tus mờ kơnòm dềt.

-Dơ\ 2 kòp lỵ trực khuẩn: là kòp tàm pròc lồi du\t gơl^k geh bơh vi khuẩn Shigella. Kòp do gơtòp bơh gùng tơrdih phan sa jăt broă phơng-bơr ha là bơh cau do tus cau ndai, ha là bơh mpàng tê [ơ\ gơtòp bơh tàm dà hùc, phan sa. Tàm lơgar he, dà hùc là phan gơtòp kòp tả, kòp lỵ lài ngan tài dà ờ tru\ duh lài mờ tu\ hùc…

-Dơ\ 3 là kòp thương hàn: do là kòp mồr tàm gùt să tài bơh trực khuẩn thương hàn lơh gơl^k geh. Kòp gơl^k geh tàm gùt să, lơh gơl^k geh ngòt rơngơ\t ngan bè: bluh pròc, gơl^k mhàm tàm gùng tơrdih phan sa, kòp tàm tơngoh, mồr mhàm. Ală cau gơtìp kòp do là tài sa, hùc ală bơta phan sa geh vi trùng, dà ngui sa gơtìp [ơ\ geh vi khuẩn thương hàn ờ hềt tru\ sin, ha là tài sa phan sa ris rào mờ dà geh khuẩn thương hàn.

-Dơ\ 4 là kòp tàm pròc: geh bơh 24 tus 72 jơ bal mờ hă, jê ndul gơjroh. Kòp gơl^k geh tàm ală cau, geh uă ngan là tàm kơnòm dềt mờ cau kra tu\ gơtìp den să bồ roh dà mờ lơh ờ ndrờm bal điện giải tàm să, mờ di gơlan gơl^k geh mhar ngan mờ pơhìn tus mờ màng kis di lah ờ geh sơm kòp di tu\.

-Bơdìh hơ\ tai, gam geh ờ uă kòp ndai bè kòp tả, kòp jơng tê bơr, kòp ồm sa ru\, ală bơta kòp bè mhàm.

-Dơ\ 5 là ký sinh trùng-jrơs: kòp tài jrơs duơh, jrơs so\, jrơs jrum gơtòp bơh dà. Tài phơng geh tăp jrơs mu\t tàm dà mờ tìp bơta [uơn den gơtìp tus kòn bơnus. Cau mờng gơtìp ngan là tàm kơnòm dềt, tài lòt jơng gời ha là nhơl tàm tiah ù, tăp ală bơta jrơs do mu\t tàm pròc, plai măt, tơngoh, măt lơh aniai uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan.

2. Mpồl kòp dơ\ 2 tài tìp mờ dà [ơ\ geh:

-Kòp hờ bơdìh să: kòp toh kiăt, kòp kùh tài tìp mờ dà [ơ\.

-Ală bơta kòp bè măt: kòp klồng măt-kòp jê măt pơrhê, kòp jê măt.

-Kòp cau ùr.

Bơdìh hơ\ tai, dà gam là bơta tòm kờ` geh ờ uă bơta phan lơh gơl^k kòp kis mờ lơh gơl^k geh ală kòp gơtìp bè kòp prơm, kòp prơm gơl^k mhàm, kòp tàm tơngoh…

Ơ bác sĩ, ală kòp mờng gơl^k geh mờ bác sĩ pa yal loh làng là ală kòp lơh aniai uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan mờ tiah kis mpồl bơtiàn, bè hơ\, kờ` sền gàr bơta pràn kơl dang să jan mpồl bơtiàn tềng đăp mờ ală bơta di gơlan gơtìp aniai bơh dà lơh gơl^k, jăt bác sĩ he pal lơh bè lơi?

Bác sĩ Lê Hồng Thiên: Kờ` tơmù ală bơta di gơlan lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan tài dà [ơ\ lơh gơl^k geh:

-Lài ngan, pal sền gàr niam ală phan tơl^k bơh tàm rài kis pah ngai bơh kòn bơnus dê bè sìô siă, phơng, dà. Sền gàr niam broă ngui ală bơta sơnơm sền gàr phan tam drơng tàm broă lơh sa suơn sre, dà tơl^k bơh tàm tiah lơh sa mờ măy mo\k.

-Mờ dà di gơlan gơtìp [ơ\ ha là neh gơtìp [ơ\, broă lơh kloh niam dà do geh gơnoar kuơ màng ngan. Mùl màl là ngui broă jồr dà mờ gơsơ\t ală bơta phan geh tàm dà. Bơta do geh pơgồp bal tàm broă kơrian ală vi sinh geh tàm dà, tơmù uă ngan ală kòp gơtòp bơh dà.

-Tơl nă he pal tơnguh jơnau g^t wă tàm broă sền gàr tiah kis bè: ba` sơbì sìô siă mờ tuh ală phan sìô siă lềng làng, pal ngui dà kloh niam; sền gàr niam ờ do ờ dă phan sa, pal kah tàm broă ngui ală phan sa pal tơl kloh niam, kuơ màng ngan là pal sa sin, hùc duh…

-Mìng is tus mờ ală hìu làng bol tàm ală [òn geh ngui dà bơh tàm tơlung tờ, dà khoàng…di gơlan gơtìp [ơ\ den pal sền gròi bơta pràn kơl dang să jan kờ` g^t kòp mờ sơm kòp di tu\. Mờ pal sền gròi khà niam dà gam ngui tàm ală mpồl lơh broă tòm kờ` lam sồr, bơto sồr bè broă lơh kloh dà.

Ơi, ưn ngài bác sĩ!