VOV4.K’ho-Yal yau (gam sơnđan là đơs crih yal jơnau) là dùl bơta niam chài pơnrơ is ngan bơh ală kòn cau tàm Tây Nguyên dê. Broă đơs crih yal jơnau do sùm jo\ jòng tus gùt mang àng tơn kềng bơnhă ồs hìt sùm, mờ geh ală jơnau yal yau pal yal gi\t nđờ jơ\t mang sùm den hơ\ sồng jơh. Den tàng bè hơ\, cau yal yau bal mờ bơta chài gi\t gùng đơs crih, jơnau đơs li la, bồ tơngoh kah ngac ngar…den pal geh să jan pràn kơldang mờ bơta hàm kờn yal yau uă ngan den hơ\ sồng gơtùi kah mờ đơs crih yal jơnau chài ală jơnau yal yau jòng. Mò H’Nhi Buôn Yă, cau Rơđê, kis tàm [òn Kniêr, xã Tân Tiến, kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak là dùl nă cau ùr dùl êt nă ngan tàm Tây Nguyên kah jơh gi\t nđờ jơ\t jơnau yal yau. Mò sùm rơcang yal pah tu\ geh tu\, mờ mìng bal mờ dùl jơnau kơ\p kờn lơm gời hơ\ là: Jòi geh cau kờn bơsram yal yau, prăp gàr ală jơnau yal yau bơh kòn cau he dê

Pa sền go\ bol a`, ngkhar mat mò H’Nhi Buôn yă dê neh mpờl go\ tơn bơta chờ hờp ngan. Mò đơs: “Kơno yal kuang bàng lơh broă đah bơta niam chài đơs là, geh cau kờn iat yal yau, a` chờ hờp ngan, nggui tềng mpồng hìu ơm kơ\p sùm bơh drim tus tu\ jiơ do tơn”. Hơ\ sồng mò hoài bol a` nggui bal kềng bơnhă ồs, khồm hìt dờng ồs mờ lùp “Kờn iat yal yau lơi?”. Tu\ sồr yal yau Dam San, mò sơrbac mhar ngan yal tơn mờ ờ go\ gơlơh bas sìl, ờ go\ ngòt dùl êt lơi.

Mò H'Nhi đơs crih yal yau

Bơh tu\ gam dềt tơn, oh ùr dềt H’Nhi neh gi\t iat sùm ală jơnau yal yau bơh bèp, bơh ală wa dờng wa dềt tờm dê. Tàm bơta hìt tu\ dờng tu\ dềt bơh bơnhă ồs dê bơh ală mang yal yau, ală jơnau yal yau bơh kòn cau dê neh gơmu\t jơh tàm bồ tơngoh oh ùr dềt dê. Rlau 10 sơnam, H’Nhi neh kah jơh tơngume yal yau Dam San, mờ gơtùi yal jat bal. Bè hơ\ sùm, tus tu\ dờng, mò H’Nhi neh kah mờr 20 jơnau yal yau kòn cau Rơđê dê, bè: Dam San, Dam Yi, M’Hiêng…Bơh tu\ bèp chơ\t rê mờ mò pàng, tàm pah mang lơh chờ bơh [òn Kniêr dê, mò yal yau tai ai [òn lơgar in iat:

“Bơh tu\ a` gam dềt den a` sùm iat bèp a` dê yal yau mờ a` neh yal jat bal den tàng a` gi\t. Tu\ geh hìu sa nam `ô nhai, a` sùm nggui rềp mờ ală cau gam yal yau, iat yal yau. Cau kung jà sơl a` `ô tơrnờm, đơs crih tam ya mơya ờ go\ kờn, a` mìng kờn nggui iat yal yau lơm. Tu\ rê hờ hìu den bơtê yal yau is. A` gi\t uă ngan jơnau yal yau. Ală jơnau yal yau a` neh kah den a` ờ gơtùi hi\u ờ”.

Neh rlau 80 sơnam, gơ wèt mờ mò H’Nhi pah tu\ yal yau là pah dơ\ gơlơh kis wơl mờ rài kis [òn lơgar rài yô rài yau. Mò yal, cau Rơđê geh jơnau đơs: “Ờ geh săp ntas dròng cing, yal yau gơlơh bè rài kis ờ geh piang sàu, ờ geh boh sa”. Lài do, tơnơ\ pah kàl lơh sươn mìr, [òn lơgar bơyai lơh tai ală dơ\ lơh chờ bơhiàn yau. Ală tu\ hơ\, sap ntas dròng cing mồng, mờ jơnau yal yau gơmu\t bal tai tàm rài kis gơlơh bè tàm mpau, gơklo\ gơ crà, lơh niam bơne\ tai rài kis bơh làng bol dê, bơto làng bol gi\t kờn gơboh, wa\ wờng bal, tam pà bal mờ tam klac bal mờ gơ\p sơrlèt gan ală kal ke bơta lòng tàm rài kis. Bè hơ\ mơya tu\ do, rài kis neh tơl ngui tơl sa, den rơnàng cau nghệ nhân gi\t yal yau, gi\t dròng cing mồng…ngai sơlơ dùl êt nă ngan. Ală mang yal yau gùt dar bơnhă ồs hìt dờng kung ngai sơlơ ờ huan geh uă tai, mờ khà làng bol tàm [òn tơrgùm să bal iat yal yau kung ờ huan uă tai.

Ồng Y Yick Byă, Phó Kuang atbồ Ủy ban Nhân dân xã Tân Tiến, pà gi\t: Lài do, dùl nam êt ngan xã kung bơyai lơh bơh 3 tus 4 dơ\ nàng mò H’Nhi yal yau tàm hìu bơyai tơr`a [òn. Pơlai ngan là bơh nam lài tus tu\ do, xã ờ hềt geh dùl mang yal yau lơi. Dùl bơnah là tài bơh hìu bơyai tơr`a [òn geh lơh jat bè hìu pa, ờ geh bơnhă ồs; dùl bơnah là tài bơh cau kờn iat yal yau ngai sơlơ dùl êt nă ngan:

“Tu\ do mìng gam wơl dùl nă mò H’Nhi lơm là cau gi\t yal yau, mò kah ală jơnau yal yau bè Mdrong Dam, Hbia Yâo, Dam San…Bol a` kung kờn sơl bơyai lơh ală mang yal yau nàng ai jơh tơl nă làng bol in iat mò yal yau, mơya kal ke ir. Kơ\p kờn là oh kòn, kòn sau geh bơsram đòm jat, ờ gi\t uă den pal gi\t dùl êt, rơnàng kơnòm să tàm [òn geh iat mò yal yau mờ prăp gàr geh bơhiàn niam chài bơh kòn cau he dê”.

Dùl êt nă ngan cau tàm [òn lơgar kòn cau Rơđê dê kờn iat yal yau, kung ờ gam sơl ală mang yal yau, hơ\ là bơta geh ngan gơlơh muat jrùm ngan tàm Tân Tiến. Gơ wèt mờ mò H’Nhi, mò sơlơ muat jrùm rlau tai tu\ ờ gơtùi jòi geh cau jat mò yal yau. Mờ gơ wèt mò sau ùr mò dê tơn sơnđan là H’Rôbica Byă, deh dờng tàm hìu bơnhă geh cau gi\t yal yau, mơya 22 sơnam kung gam ờ gơtùi kah jơh sơl dùl jơnau yal yau lơi. Oh H’Rôbica Byă yal, bulah kờn ngan iat mò yal yau, mơkung gi\t sơl pal prăp gàr bơhiàn niam chài pơnrơ is ngan bơh kòn cau he dê, mơya tài bơh akhar jơnau tàm jơnau yal yau uă ngan là jơnau yau lơm, iat den gơlơh niam ngan, mờ kờn nàng gi\t mờ yal gơtùi den là ờ [ươn dùl êt lơi ờ. Oh H’Rôbica Byă, đơs:

“Bol a` chờ hờp ngan, chờ hờp tài bơh geh mò là cau gi\t yal yau. Mò sùm yal yau ai bol a` in iat uă ngan jơnau yal yau. Mò kung bơto bol a` in sơl broă yal yau, mơya uă jơnau akhar yau ờ gơtùi kah ngan den tàng kal ke ngan gơtùi kah gơ. Bol a` kơ\p kờn là ală kơnă dong kờl nàng jơnau yal yau bơh mò dê geh uă cau gi\t mờ prăp gàr wơl”.

Ờ gam tai ală mang yal yau jơh dùl [òn ơm nggui lềr wềl bal kềng bơnhă ồs hìt sùm tàm hìu jòng, mò H’Nhi kung jơh nùs sơl yal yau pah tu\ geh cau lơi kờn iat, bulah hơ\ là trồ mang halà trồ ngai, tàm [òn tờm halà [òn cau. Tàm hìu bềp dềt bơh mò dê, tu\ lơi kung geh lài dùl bơnhă ồs hìt sùm nàng rơcang wa\ rò ală cau lơi kờn iat mò yal yau mờ cau kờn bơsram yal yau. Mò H’Nhi, đơs:

“A` kờn yal yau tềng tiah geh gal cau nàng uă cau in gi\t bal. Pah tu\ yal yau a` ờ go\ gơlơh bòl dùl êt lơi. Trồ ngai jo\ jòng den a` kung gam yal yau sơl ai ală cau lơi in kờn iat. A` kung sùm bơto yal wơl mơya ờ go\ cau lời kờn ờ. Jơnau yal yau a` kung gam yal sùm mơya ờ geh cau bơsram, jơnau yal yau a` kung bơto sơl mơya ờ go\ cau lơi gi\t. A` sồr lơh ngan bơsram, tu\ a` chơ\t den geh cau prăp gàr wơl. Mơya, ờ go\ cau lơi kờn bơsram”.

Mò H'Nhi muăt jrùm tài bơh ờ gam uă cau tai kờn đơs crih yal yau

Đơs bè rài tơnơ\ do bơh yal yau dê, săp đơs bơh mò H’Nhi dê gơlơh gơkòl wơl tềng ngko. Tu\ tơngac bol a` rê, mò lơh ngan bơto tơngkah: “Tu\ lơi oh mi tus wơl den pal là jà bal cau lơi kờn bơsram yal yau lòt jat bal yơ. A` geh yal yau, bơto yal yau khi in. Ai dilah ờ den a` ngòt là tu\ a` chơ\t te\ den gơ kung gơ chơ\t roh tơn bal mờ a`”.

Mờ bơta kờn gơboh uă ngan yal yau, mò H’Nhi Byă kung gam ngai pah ngai sùm gàr bơnhă ồs hìt sùm, ơm kơ\p cau tus iat yal yau mờ ơm kơ\p cau tus bơsram mò yal yau nàng prăp gàr wơl jơnau yal yau bơh kòn cau he dê!

Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến