VOV4.K'ho - Bơtau, dùl jơnau cih sơnđan bè gơnoar tàm cau Jarai Đông Dương -pang sra\ bơh cau cih Jacques Dournes, geh cau cih văn Nguyên Ngọc đơs la dùl broa\ lơh yô yau ngan bè cau Jarai, chài rgơi Jarai. Bol a` geh yal tơnggit jơnau cih bơh  cau cih văn Nguyên Ngọc bè ala\ rơndap chài rgơi ờ bươn wa\ bơh cau Jarai.

Tàm mpồl bơtìan cau Jarai, dùl tàm ala\ kòn  cau  gal ngan,  rơndap nền nòn,  geh bơhìan chài rgơi jo\ rài ngan tàm Tây Nguyên, geh dùl na\ cau kuơ màng ngan gơ hòi geh bơta sền gròi bơh ua\ ngan cau sền sơnơng mờ jơh ala\ cau sền gròi tus ù tiah  mờ cau do, tàm git nđờ rhiang nam do ‘’Bơtau ồs’’.

-Gơ pal ngan tàm do la geh tus 3 bơtau, la Bơtau ồs, Bơtau dà, Bơtau càl. 2 bơtau  dà mờ càl ờ gam tai, tus tu\ do mìng gam Bơtau ồs. Mùl màl mblàng la  Bơtau la gam ờ hềt di, hala êt ngan  ờ hoan di (Cau Tây mblàng la Roi, cau Mỹ blàng la King...)

Bè hơ\, Bơtau la mbè lơi?

Neh geh git nđờ rbô broa\ lơh sền sơnơng  hala sa\ tờm geh tus tơn, geh trơ gùm, hala geh đơs tus ala\ bơta krơi is geh gơ rềng tus Bơtau ờ hoan git ngan  do mờ bươn lơh cau in kờ` git, bơh ala\ cau lỏt jòi ù tiah pa, ala\ cau lòt sền gròi,  ala\ cau khoa học, ala\ cau atbồ, ala\ cau  lòt sền, geh tu\ ala\ cau cih sra\, bè cau cih văn  Roland Dorgelès neh lời jơh dùl jơnau cih bềng bơta bè Bơtau ồs...

Gơtùi đơs mờr dùl rài,  bơh ua\  gah krơi is, ua\ cau neh lơh ngan jòi wa\ mblàng Bơtau, ròt Bơtau, bơta at gơnoar Bơtau dê tàm mpồl bơtìan cau Jarai, pơrya bơh Bơtau tus mờ cau Jarai mờ jơh bal tàm tiah Đông Dương yau. Mờ ờ hềt geh cau lơi geh mblàng nền nòn wa\ wờng ngan... Tus tu\ jơnau cih ‘’Bơtau, dùl jơnau cit bè  gơnoar  bơh cau Jarai Đông bơh Jacques Dournes geh  cih gơs.

La dùl cau Tây Nguyên bơsram lam lài, Jacques Dournes neh kis tàm Tây Nguyên di 25 nam, mờ tàm 25 nam hơ\ neh lời tus 15 nam lơh ngan sền sơnơng bè cau Jarai mờ Bơtau bơh cau Jarai. Tus tu\ Jacques Dourness den bơta Bơtau Jarai hơ\ sồng geh bơsong niam ngan, nền nòn ngan, mùl màl kràn ngan, bơh geh tơl  git wa\ bơh sơnrờp.

Jơnaucih ồng dê  neh gơ gơs dùl broa\ lơh kuơ màng, ờ mìng  geh mblàng Bơtau, kung ờ mìng  dong he wa\ geh bơh sơnrờp ngan bơh cau Jarai mờ mpồl bơtìan Jarai mờ gam geh pơrya geh kuơ màng ngan tàm broa\ geh jòi wa\ Tây Nguyên đơs bal, tàm jơh ala\ bơta kuơ màng rài kis- chài rgơi gơ dê, mờ bơh hơ\ broa\ lơh di tàm ù tiah mờ cau do, tàm bơh dùl broa\ lơh lơi, tàm tơngai tu\ lơi mờ rài kis lơi.

Ngan la kờ` pal wa\ bơta Bơtau tàm ua\ ngan bơta krơi is, mờ pang sra\ bơh Jacques Dournes neh mùl màl cih  jrô ngan tàm jơh ala\ bơta hơ\. Tàm jơnau yal tơnggit sra\ mblàng gơs dà Yuan bơh  pang sra\ do, Andrew Hardy, atbồ ala mat Viện Viễn Đông Bác cổ lơgar Tây tàm Hà nội, cau neh sa\ tờm tìp mờ boh bơr jo\ ngan mờ Dourness lài mờ tu\ ồng chơt, đơs la bi neh sền pang sra\ do tus 4 dơ\, mờ pah dơ\ geh wa\ rlau tai dùl tap pơrya- ngan la gam ờ hềt git jơh.

Bơtau, ròt Bơtau la dùl  gơnoar mpồl bơtìan niam ngan, niam bơne\ ngan bơh cau Jarai. Kờ` sơnđờm jòi wa\ dùl êt bè gơnoar do, pal lòng tus sền bơh dùl đah, mờ sa\ tờm Dournes neh cih tàm pang sra\ ồng dê, sơnđờm mờ jơnau đơs geh ai go\ dùl êt bơh jơi đah mè, cau ùr tàm mpồl bơtìan Jarai.

Đơs crih Jarai geh jơnau: A` la ntơr, ai la kơnàs

Jơnau đơs crih niam, di bloh. Mơya tu\ sơnơng wơl, bơta kờ` gơboh, ùr klau, nđan lah geh jơnau ntơr mờ kơnàs. Ntơr la  nđan? Kơnas la sơnđan? Bè cau lơi kung git,  ntơr den lơ nga` lơ ngeh ngan, pràn ngan, pơhìn ngan, mơya ờ cau lơi gơbàn  ntơr còng chơt. Còng chơt cau la kơnàs. Kơnàs hơ\ la bơta ngòt ngan, hơ\ hơ\ sồng la bơta  pràn, geh kơrnuat, la mùl màl..., mơya bơta mùl màl hơ\ den gơ ờ  sền go\. Gơ geh ai cau ơla gơ la ntơr nàng ai cau sền go\.

Jơnau đơs crih  đang do geh mblàng di pal ngan bơta git gơp bơh cau klau mờ cau ùr tàm mpồl bơtìan rê đah ùr bơh cau Jarai. Tàm mpồl bơtìan do,  jơh ala\ gơnoar geh gơ ơm tam tê cau ùr. Cau ùr la cau tờm phan bơna, ù tiah, la cau  tờm ngan geh đơs tơl broa\ tàm hìu nha\ mờ bal mờ mpồl bơtìan.  Oh kòn sơnđan jơi mè,  bơta tam bơ tờp jơi nòi gơ jat đah mè, ờ di la đah bèp...

Mơya cau ùr do ờ tu\ lơi lik mat. Mò la cau  dờng ờ lik mat,  cau cau bơtau drơng broa\. Mò ai cau ơla mat mò dê mut ngui gơnoar hơ\, hơ\ la cau klau, mơya  la cau klau  gơ wèt bơh mò dê: bi klau, hala oh klau mò dê, hala cau kồ`,  oh klau hala bi klau mè mò.

Tàm hìu nha\, wa\ nac,  lơh broa\ đah bơdĩh la cau klau,  bơr đơs mờ tê lơh tơl gơnoar  kung la  cau klau. Cau ùr sùm nggui dùl đah jơ ngo tàm hìu, mò lòt mpồng tơnơ\, mpồng cồng sùm gp  geh lơh kềng gah cơldu\ bic, mơya sa\ tờm mò la cau geh gơnoar mờ atbồ jơh...

Loh làng ngan tàm do,  cau klau la ntơr, mìng la ntơr,  cau  cau đơs ờ geh kuơ bơh gơnoar mùl màl la cau ùr, la kơnàs, jơh bal tàm  hìu nha\ bal mờ mpồl bơtìan.

Hơ\ la tàm hìu nha\. Mờ tàm bòn la bè?

Tàm [òn kung geh 2  cau: Khoa Bôn mờ Khoa Yang. Khoa geh pơrya la atbồ [òn. Yang la yàng, la geh  gơnrơh. Jơh 2 cau do drờm  la atbồ, mơya la  cau atbồ jat 2 gùng krơi is.

At bồ [òn tus mờ cau bơdĩh [òn, mờ cau ndai, tàm git gơp bơh [òn  mờ gơnoar atbồ hờ đang,  mờ tus ala\ cau lơh broa\ mờ cau ndai. Mờ tàm dơlam,  tus mờ  làng bol mùl màl ồng, hala cau klau mìng la ala mat mờ bơdĩh ai tus dùl na\ cau geh gơnoar, geh kơrnuat bơh tơl broa\ kuơ màng rlau jơh tàm rài kis mpồl bơtìan,la Khoa Yang, cau geh gàr niam bơta git gơp bơh kòn bơnus mờ ala\   yàng mờ tàm Tây Nguyên la phan bơna geh is, la brê.

Khoa Bôn  mìng la ntơr, ntơr bơh kơnas Khoa Yang. Khoa Yang at gơnoar mùl màl mơya ờ lik mat, drờm bè cau ùr tàm hìu nha\. Bè hơ\,  tàm khà [òn, khoa Bôn la  bơnga\ bơh cau klau, tàm tu\ Khoa Yang la bơnga\ bơh cau ùr. 

Bơta  cau ùr, cau klau, tàm dơlam, mờ bơdĩh, đah mè mờ đah bèp la dùl bơta bơh sơnrờp bơh rài kis cau Jarai. Do la dùl bơta kuơ màng ngan bơh mpồl bơtìan bơh cau Jarai yô yau, dùl  mpồl bơtìan geh bơyai lơh  2  đah, sùm geh lik go\ mờ bơdĩh la mat ơla  ờ geh ngan, đah  ntơr, tàm tu\ geh pồn   đah  kơnàs, mùl màl ngan ngồn gơ dê.

Mờ, bè he drờm git,  at geh ntơr hơ\ la at geh bơta ờ geh bơta lơi,  at git bơta ờ geh ngan. Cau Jarai lời cau bơdĩh at bồ ntơr he mờ sền gàr ndơp ngan kơnàs.

                                                Nguyên Ngọc cih, K’ Brọp mblàng