VOV4.K’ho- Bơta geh ngan pà gŏ, bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal là bơhiàn geh bơh jŏ rài tàm rài kis làng bol jơi bơtiàn kòn cau dê, ờ gŏ ƀươn nàng tơn jơh tàm dùl tŭ tơngai lơyah ờ. Tàm ală ƀòn lơgar tiah kơh bơnơm, tiah sar lơgar ngài, jơnau bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal gơlik geh neh bơrkuăt jơng làng bol tàm bơta jơgloh rƀah mờ ală bơta aniai ờ niam tàm rài kis ùr bơklau.

Oh Và Y Dê ơm tàm ƀòn Thâm Thẩm, xã Nhôn Mai, kơnhoàl Tương Dương, càr Nghệ An dê nam do rơ̆p pa 20 sơnam lơm mơya neh geh 5 nam là pơ ùr là mè, bal mờ 3 dơ̆ deh kòn. Mơya bơta chờ hờp lơh mè bơh oh dê kung gam ờ hềt wil tơl sơl. Oh Và Y Dê, yal: Oh bau tŭ oh 16 sơnam. Bơklau oh dê tŭ hơ̆ 17 sơnam. Neh 5 nam do bloh, geh 3 nă kòn mơya chơ̆t jơh. Tŭ do, den ùr bơklau ơm is ờ gŏ ơm bal tai.

Kung sơrbì bơsram nggùl gùng sơl nàng bau tŭ rơ̆p pa 15 sơnam lơm, oh Lô Thị Lan, deh nam 1999 ơm tàm ƀòn Mứt, xã Hạnh Dịch neh là mè bơh 2 nă kòn dê. Rài kis ùr bơklau pa tàu dê ờ gŏ ƀươn soh dùl êt lơi, tŭ pal ròng siam sền gàr oh kòn mờ pal kơlôi rơcăng ai rài kis hìu bơnhă dê in tai. Oh Lô Thị Lan, yal: 17 sơnam là oh deh kòn tơnhoa, bau bơh gờñ ir oh sền gŏ gơlơh he ờ hềt gĭt tàm broă sền gàr ròng siam kòn in. Bal mờ he ờ hềt gơtùi jai kơlôi rơcăng is ai he in den gam uă ngan bơta he ờ hềt gĭt.

Càr Nghệ An ơm tàm tiah đah tô tàm gùl lơgar geh bă ù geh is dờng ngan rlau jơh gùt lơgar bal mờ rlau 16 rbô kơi sồ vuông. Tàm hơ̆, bă ù làng bol jơi bơtiàn kòn cau mờ tiah kơh bơnơm geh tus 83%, mờ làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau geh tus mờr 15% khà kờp làng bol bơh gùt càr dê. Do kung là ƀòn lơgar mờ jơnau bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal gơlik geh kal ke ngan.

Jăt khà kờp bơh Hội đồng Nhân dân càr Nghệ An dê bơh nam 2015 tus nam 2018 tàm 3 kơnhoàl: Kỳ Sơn, Tương Dương mờ Kon Kuông neh geh rlau 700 yô ùr bơklau bau gờñ. Hơ̆ là ờ hềt yal tus ală kơnhoàl kơh bơnơm ndai bè Quế Phong, Qùy Hợp, Qùy Câu. Geh uă jơnau gơlam tus bơta pa yal, tàm hơ̆ mìng là gơrềng bơh jơnau kơlôi sơnơng adat bơhiàn bơngơl gơla ờ gam kuơ tai. Bulah tam bau mờ cau rềp jơi nòi bal geh gơmù sơl mơya kung gam sùm geh tàm bàr pe tiah làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau. Kòn cau Đan Lai tàm xã Môn Sơn, kơnhoàl Kon Kuông mìng geh 2 jơi nòi lơm là Lê mờ La, den tàng ờ mìng geh jơnau bau gờñ lơm mờ jơnau bau mờ cau rềp jơi nòi bal kung gơlik geh uă ngan sơl.

Bè ùr bơklau oh Lê Thị Thảo ơm tàm xã Môn Sơn, kơnhoàl Kon Kuông, càr Nghệ An bau tŭ ờ hềt tơl sơnam ai bau. Rlau mờ hơ̆ tai, 2 nă ùr bơklau Thảo gam là kòn oh mi tàm dùl jơi nòi bal tai, den tàng kòn klau tơnhoa tŭ pa deh neh ờ gŏ bè ờs bè kòn cau ndai dê. Oh Lê Thị Thảo, đơs: Bèp bơklau añ dê hòi mò deh bèp añ dê là oh ùr. Hìu oh tàm do ờ geh tŭ jòi lơh quèng tàm tiah ngài. Tiah ngài kung ờ gŏ mŭt tàm do nàng lơh quèng sơl ih.

Ndrờm bè hơ̆ sơl tàm xã Kổ Linh, xã kal ke ngan rlau jơh bơh kơnhoàl tiah bơnơm jơnhoa Pắc Nặm dê kung là tiah geh jơnau bau gờñ kal ke ngan rlau jơh tàm càr Ƀắc Kạn. Bulah neh gơmù uă dơ̆ pơndrờm mờ ală nam lài, mơya mìng kờp bơh nam 2018 tus tŭ do, xã Kổ Linh geh tus rlau 20 yô ùr bơklau bau gờñ. Cau kơnòm ngan rlau jơh rơ̆p mìng pa 14 sơnam lơm. Geh cau jơh bal ùr bơklau ndrờm ờ hềt tơl sơnam. Xã kung mìng lơh glài mờ priă geh bàr pe nă cau lơm. Gam wơl tài bơh hìu bơnhă ờ bơyai lơh ñô bau halà ală sau lòt bau tàm kơnhoàl ndai, geh tŭ là bau tàm ală càr ngài ne, bè Kao Ƀằng, Thái Nguyên den tàng broă tơngkah lơh glài ờ gơtùi lơh. Jơnau bơh tài gơlik geh kung gam sơl bơh bơhiàn bơh làng bol dê, kờñ geh cau rê dong broă hìu bơnhă, den tàng ai gơnoar oh kòn in bau bơh gờñ. Bàr pe nă mè bèp bulah ờ kờñ kòn bau gờñ mơya ờ gŏ geh broă lơh bơto tơngkah kơryan di tŭ. Tus tŭ jơnau neh rlau, lồi dŭt pal ai bau. Bi Vi Văn Khánh, kuang bàng lơh broă sền gàr kơrnoăt boh lam xã Kổ Linh dê, yal: Dilah he mŭt lơh kră kơldang ir den sau gơ sơ̆t is să mờ nha ngón. Di tŭ gŏ den dong kờl gơtùi. Ală sau den bơh rơdio ti vi, sră ƀăo, lơh quèng mờ bau is. Mè bèp kung ờ gĭt sơl. Geh ală sau đah bơklau ai phan kơ̆t bau rê hờ hìu pơ ùr, lùp mè bèp cau gam ờ gŏ gĭt măt kòn bơrtơu mờ ƀòn lơgar ơm tềng tiah lơi sơl.

Geh dùl bơta geh ngan là tŭ do uă mè bèp neh rơhời tơnguh uă bơta gĭt wă, den gơ tus wơl dơ̆ ală oh gĭt mờ internet mpồl bơtiàn gờñ ir den tàng kal ke ngan ătbồ ai jơh bal hìu bơnhă mờ hìu bơsram in. Jăt ồng Hoàng Văn Danh- Củ tịch Ủy ƀan Nhân dân xã Kổ Linh yal, bàr pe nam lài neh geh cau tơnơ̆ tŭ ơm rlô sa tềp, tus 5 nă sau là kơnòm bơsram kâp 2 bơh xã dê neh bau. Geh tŭ là geh cau neh bau den kung gam lòt bơsram jơh kấp sơl. Ồng Hoàng Văn Danh, đơs: Ală dơ̆ bau gờñ geh bơh 60 tus 70% là kơnòm bơsram gam bơsram. Broă lơh niam ngan rlau jơh mìng geh broă lơh hòi jà mblàng yal lơm. Tam gơl geh bơta gĭt wă bơh ală sau dê den hơ̆ sồng ngan ngồn. Tŭ do, bàr pe hìu bơnhă ờ jai ătbồ jơh. Sền bal mờ kuơmàng là bơto bơtê bơh mè bèp dê mờ bơto bơtê bơh hìu bơsram dê. Jơh ală bol he pal lơh bal.

Jơnau bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal kung gam geh sơl tàm làng bol jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau, lơh gơlik ală jơnau gơlời wơl ờ dùl êt gơwèt mờ tơl nă he, hìu bơnhă, mờ mpồl bơtiàn. Bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal là dùl tàm ală jơnau lơh gơguh khà rơgai ờ tơl pràn kơnòm dềt, gơguh khà chơ̆t tàm kơnòm dềt hơđơm 01 sơnam mờ hơđơm 05 sơnam, gơguh khà chơ̆t tàm cau mè gơrềng tus bun kòn.

Kuơmàng gơwèt mờ ală yô ùr bơklau bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal, ală kòn se geh deh geh pơhìn uă ngan bơtờp ală kòp ờ niam tàm să jan halà kòp bơtờp bè jơngo mat, să bò, kơltau geh uă nsàp bè nsàp ka, ngan là kòp gơhòr mhàm bơh mè deh Thalassemia. Jơnau bau gờñ mờ bau mờ cau rềp jơi nòi bal lơh bơta niam khà kờp làng bol ngai sơlơ gơmù, gơrềng ờ niam tus jơi nòi, gơrềng tus bơta niam mpồl cau lơh broă, lơh gơlik jơnau gơlời wơl ờ niam tus bơta bơtàu tơnguh mờ gơguh jak mpồl bơtiàn dê, mơkung là jơnau tờm gơlam tus jơgloh rƀah, ờ geh bơsram. Do là dùl tàm ală jơnau kơryan gơwèt mờ bơta bơtàu tơnguh lơh sa- mpồl bơtiàn kơ̆ kơl jăp tàm tiah jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau dê.

Cau cih VOV4- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến