VOV4.K’ho - Ală hìu tac uă phan ngui blơi sac rơ wah is, drà bơh sơn rờp geh sền là tiah geh sền gròi krà` ngan anih lơh gơlik phan sa kờ` gàr ờ do ờ dă kloh niam cau ngui sa in. Mơya tàm bơta trồ tiah prang duh, uă phan sa ờ thàn tac jơh neh mhar gơtìp ro, pơr ìu kung gam geh ràng tac. Bơta do lơh gơguh uă ală ờ suk bơh cau ngui sa dê tàm tu\ bềng ngan phan sa ờ kloh niam bè tu\ do: Bơta pơhìn bơh phan sa [ơ\ [ơl, ờ git loh anih lơh gơlik sùm geh git go\ tàm tơngai pa do lơh cau ngui sa ngòt ngan bè jơnau pơhìn ờ kloh niam phan sa tàm ală dơ\ sàu sa pah ngai hìu nhă he dê. Sac rơ wah phan sa tàm ală drà tac uă phan ngui blơi sac rơ wah is, drà bơh sơn rờp mờ tơmù tus khà lơyah ngan rlau jơh gơ di sa ală phan geh tru\ lài là broă mờ uă cau tam dră mờ bơta phan sa [ơ\ [ơl. Bulah bè hơ\, mùl màl neh ờ di bè do. Bi ùr Nguyễn Thị Thanh, ơm tàm gùng Ama Jhao, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak pà git, tài ờ sền gròi, ờ sac rơ wah nền nòn den tàng gơ di blơi phan sa neh pơr ìu: “ A` sơ nơng là he blơi biap, plai đo, phan sa tàm drà bơh sơn rờp, tàm hìu tac uă phan ngui blơi sac rơ wah is den geh ờ do ờ dă mơya ờ di bè hơ\. Geh uă tu\ a` kung gam blơi di phan pơr ìu, phan ro mờ mhar ngan gơbàn ờ diơng. Bè nđờ ngai do, ờ git gơ di sa `chi tàm ală bơta biap, plai đo halà poac ka tàm drà bơh sơn rờp mờ gơtìp ờ niam tàm klung pròc bè do, bulah a` neh sa phan tru\ sin mơya kung gam gơbàn.”

Ờ thàn tac phan, tac ờ ỳom, bal mờ trồ tiah tơngai duh, tam gơl kàl, lơh phan sa mhar ngan gơbàn ờ diơng. Mơya kờ` ờ gơtìp hoàc huơr priă bơcri, uă cau tac phan neh ờ sền gròi tus kơ nòl bè ờ do ờ dă phan sa. Uă tu\, phan ờ gam niam, khi kung tơmù khà priă, kờc tac ndang nàng mhar ai wơl priă bơcri. Bi Trần Văn Đức, cau sùm blơi ală bơta biap, plai đo tàm drà bơh sơn rờp Tân An, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak đơs: Băng:

“ Phan tus là he pal tac mơ, ală phan do ndrờm là phan ris ờ gơtùi lời jo\. Jơh ală phan ndrờm ờ gơtùi lời jo\, mơya geh ală ngai tac ờ ỳom, kờ` ai wơl priă bơcri kung gam lời tus ngai tơnơ\ nàng tac. Đơs bal là bơh jo\ ờ geh cau lơi sền gròi den phan he he tac.”

Prap gàr phan sa tu\ ờ hềt thàn tac jơh alà ờ hềt ngui tàm bơta trồ tiah tơngai duh, tam gơl kàl gam là bơta geh uă cau sền gròi. Jat kỹ sư Lê Hồng Tân, lơh broă gah prap gàr phan sa, di gah lơh sa suơn sre, hìu bơsram dờng Tây Nguyên: Gơ wèt mờ ală anih kă bro phan sa, bulah phan sa neh geh sền gròi anih lơh gơlik, gàr bơta niam, mơya dilah ờ prap gàr niam den phan sa mhar ngan gơbàn ờ diơng. Ală phan sa neh pơr ìu, mờr ờ diơng do tac cau ngui sa in den lơh gơguh uă jơnau pơhìn gơbàn khih phan sa, kòp bơ tờp bơh phan sa tus mờ mpồl bơtiàn.

Jat kỹ sư Lê Hồng Tân, kờ` prap gàr phan sa, cau ngui sa pal sac rơ wah, blơi mờ ngui ală phan sa gam ris, phan sa geh top mat sơnđan tàm ală hìu tac phan sa dùl bă tiah loh làng, kuơ màng là pal sền gròi tus tơngai ai ngui phan sa dê. Gơ wèt mờ broă prap gàr phan sa mờ tùh mrềt pal kah: Tùh mrềt mìng gơtùi lơh lơỳai bơta tam gơl bơta niam phan sa dê; tơmù bơta gơlik geh mờ gơguh uă bơh ală phan kis lơh ồm phan sa tài bơta tờmu bơta mrềt duh mờ khà sùh ìo. Dilah tơmut uă ir phan sa tàm tùh mrềt, phan sa ris lời bal mờ phan sa neh tru\ sin… den geh lơh gơguh uă bơta bơ tờp [ơ\ phan sa, lơh phan sa mhar gơbàn ờ niam. Kỹ sư Lê Hồng Tân đơs: “ Broă blơi geh biap, kơnuh, plai đo halà poac ka ris neh kal ke, mơya prap gàr bè lơi nàng gơ in ờ do ờ dă den sơlơ kal ke rlau. Den tàng, he ba` prap jo\ ir, dilah gơtùi den blơi phan ris mờ tru\ gơm sa mơ. Dilah phan sa lời jo\ den sùm ờ niam, den tàng niam ngan rlau jơh là sa hin hùc duh. Dilah pal prap gàr, jat a` tơl bơta phan sa geh bơta mrềt duh krơi is, bè poac lời jo\ den he ơn tàm tùh mrềt gơs lu\, ơn tàm kơldung nilông. Halà sră pồt kơ\ nàng gơ jồp bơta sùh ìo tus mờ biap, kơnuh nàng ờ gơtìp pơr ìu, ro, ro…”

Tơnơ\ nhai lơh broă dà lơgar bè ờdo ờdă kloh niam phan sa, bơta lơh tìs ală bơta pal jat tàm broă lơh do neh geh tơrmù. Mơya, broă lơh sền gàr niam ờdo ờdă kloh niam phan sa là broă lơh sùm, ờs mờng mờ sùm geh ală anih lơh broă geh gơnoar bơh càr Daklak dê sền dờng màng ngan. Bè gơnoar broă, kơnòl atbồ, lùp sền, lòt sền phan sa tàm ală drà pa, ală drà dờng, Bác sĩ Lê Thị Châu, Kuang atbồ Mpồl lơh broă ờdo ờdă kloh niam phan sa càr Daklak, pà gi\t:

Bác sĩ Lê Thị Châu: Bè drà dờng, tu\ do tàm broă atbồ, mpồl lơh broă do ờ atbồ tơn, mơya tàm kơnòl broă den mpồl lơh broă do pơgồp bal mờ ală gah lơh broă geh gơnoar bè Gah kă bro mờ lơh sa mờ măy mok càr, Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar càr hơ\ sồng gah kuang àng càr…mu\t lơh broă lơh lùp sền lòt sền. Tàm ală drà mờ drà pa, mpồl lơh broă do mìng atbồ tơn ală anih gơ wèt bal bè lơh sa kă bro drơng broă sàu sa tàm drà pa mờ drà. Ală bơta phan ndai bơh gah kă bro mờ lơh sa mờ măy mok mờ gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dê, den mpồl lơh broă do mìng pơgồp bal tàm ală dơ\ lòt sền ală gah. Mìng is drà dờng, atbồ ală phan kis, phan gam ris bè biăp, bùm, puăc ka…là bơh gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dê atbồ. Ai ală phan bơna kơldung ơn prăp tàm kơldung là gơ wèt gah kă bro mờ lơh sa mờ măy mok dê atbồ. Gah lơh sơnơm mìng atbồ lơh sa kă bro drơng broă sàu sa, hơ\ sồng phan te\ tàm phan bơna. Mờ ngan ngồn là tàm kơnòl broă den jơh bal 3 gah lơh broă do pal lơh bal, bơdìh hơ\ tai gam geh kuang àng, mpồl atbồ drà kă bro kung lơh bal tàm tu\ lòt sền lùp sền. Dilah ờ lơh bal niam den tàm rơndăp tàm rơndồl mờ ờ geh cồng nha.

Tơnơ\ tơngai geh lơh uă lơh jat nhai lơh broă dà lơgar bè ờdo ờdă kloh niam phan sa, broă lùp sền, lòt sền pơn jat tai geh mu\t lơh bè lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Lê Thị Châu: Nhai lơh broă là tơngai tờm nàng lơh jơh ală broă lơh bơh jơnau sồr tus dì ală broă lơh ờs mờng. Tơnơ\ nhai lơh broă, jơh ală broă lơh bè broă lơh ờdo ờdă kloh niam phan sa kung gam geh ală anih lơh broă lơh sùm mờ ờ go\ di là tơnơ\ nhai lơh broă là ờ go\ lơh tai halà ờ go\ sền gròi tai ờ. Tu\ do, ờdo ờdă phan sa sùm là bơta duh hồl ngan, geh uă gah sền gròi mờ ngan là làng bol. Tàm kơnòl bơh anih lơh broă atbồ dê, bol a` neh lam lơh sùm broă lơh do, broă lơh bơh mpồl lơh broă do dê ờ go\ geh ru broă dùl e\t lơi tàm broă lòt sền sền gròi. Tơnơ\ nhai lơh broă bol a` geh broă rơndăp lơh bơh broă do dê, mờ nisơna jat jơnau sồr bơh Gah lơh sơnơm càr mờ anih duh broă làng bol càr dê. Den tàng bè hơ\, broă atbồ, broă lơh ờdo ờdă phan sa geh lơh sùm mờ geh lơh uă, bè tơngai mờr tus lòt sền tàm dơ\ sa Tềp Trung thu den he sền uă tàm ală bơta phan drơng tàm dơ\ do bè ală anih lơh gơlik banh kèu, dà lơngồt, halà ală anih lơh sa kă bro ală bơta phan do ndrờm geh sơlơ lòt sền uă tai.

Bơh tu\ do tus dơ\ sa Tềp Trung thu, broă lòt sền ờdo ờdă kloh niam phan sa geh lơh uă tàm ală broă lơh lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Lê Thị Châu: Tu\ do, bol a` gam mu\t lơh broă lơh sa kă bro drơng broă `ô sa. Geh lơh uă tàm broă dơ\ dùl là geh kờp sền wơl jơh ală anih neh lơh jat ală jơnau sồr bơh adat boh lam dê. Hơ\ sồng tu\ do, uă anih neh lơh sa kă bro mơya ờ sền sền gròi lơh ală sră nggal nàng geh lơh sa kă bro. Dơ\ bàr là lòt sền jơh ală bơta tàm lơh sa kă bro drơng broă `ô sa, kuơmàng là geh sền gròi tus bơta tơngo\ cơng tàng anih lơh geh bơh phan sa dê nàng lơh niam wơl broă ală hìu `ô sa, hìu lơh sa kă bro drơng broă `ô sa pal lơh jat niam ală jơnau sồr, hơ\ là pal ngui ală phan bơna gi\t loh anih lơh gơlik; tơrmù ală phan sa ờ geh tơl niam ờdo ờdă kă bro khat gơboh tàm drà. Bơdìh hơ\ tai, jơh ală phan te\ phan sa ngui tàm broă tru\ gơm lơh gơlik kung bè ală dà sơnơm rào phan halà ală phan [òk màu kung pal geh gi\t anih lơh gơlik gơ loh làng sơl, geh mat lir wil tơl, mờ ờ go\ di lời ală anih lơh sa kă bro tru\ gơm lơh gơlik phan sa ngui ală dà sơnơm, phan te\, phan lơh màu kă bro khat gơboh gơlềng gơlàng tàm drà ờ. Tơrgùm lơh niam 2 broă kuơmàng bè hơ\.

Ưn ngài bác sĩ neh lơh bal jơnau do!

                                Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến, K’ Duẩn.