VOV4. K’ho - Tàm tu\ tơngai bơt bơtàu ma\y mok lơh sa pa, bơtàu tơngguh mhar bơh bơta ka\ bro phan sa tềng gùng drà la dùl dùl bơta kờ` ngan bơh mpồl bơtìan, tài gơ ờ mìng ]èng geh bơta kuo tus ]au ngui sa mờ gam la bơta bơhìan niam sào sa bơh tơl ù tiah. Bulah bè hơ\, bal mờ bơta bươn boài do,  gam la bơta pơhìn aniai ngan tus pràn kơldang sa\ ja` bơh cau ngui đơs is mờ mpồl bơtìan đơs bal bơh broa\ phan sa ờ tơl kloh.

Lòt pơdar jat ala\ gùng tàm [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak, bươn ngan geh go\ ala\ hìu, anih ta] phan sa jat gah gùng, ala\ gùng ta] phan sa. Phan sa geh ơn tàm ala\ phan bươn ntrờn bè sơlàu, lơ i, đồng…geh tac kềng gah gùng, rềp bal mờ bơto gaz, tàm bơta gơ thul kơm buh mờ geh dơp bal hia\ ngan. Ala\ phan sa do ua\ ngan la ala\ phan sa geh lơh di 3 bơta la mhar, bơkah, ờ kas pria\. Hơ\ la ala\ phan sa:Ba` chàng, gỏi ala\ bơta, ba` krep bơrlu\, ba` buh…geh tac trờn bùi drim tềng do, bùi mho tiah ndai mờ khà pria\ ê\t ngan bơh 2 rbô tus 5 rbô tàm dùl preng.

            Bulah bè hơ\,  neh geh ua\ ngan cau gơbàn khih phan sa bơh sa ala\ phan sa do. Lo\ Cao Thị Tuyền dùl na\ cau lơh broa\ tàm cơldu\ ai git,  tàm dùl bùi mho rê lơh broa\, tài jơgloh mờ ờ geh tu\ jiơ tru\ gơm phan sa den tàng lo\ neh blơi ba` krep bơrlu\ tềng gùng Nguyễn An Ninh rê sa. Tơnơ\ sa di 2, 3 jiơ den lo\ gơbàn jê ndul ua\ ngan neh pal mut tàm hìu sơnơm tài gơbàn khih phan sa. Bơh tềng hơ\, lo\ ờ tu\ lơi khin mut tàm ala\ anih ta] phan sa jat gah gùng tai mờ sùm geh blơi lài bung mi, phở ra`…nàng sa.

            Phan sa ờ tơl kloh ờ di cau lơi kung git, kung sền gròi, mơya tài bơh gơ la bơta bươn, mhar, di pal mờ khà pria\, blơi rê sa mo mờ ua\ cau ngui sa gam rwah phan sa do. Lo\ Nguyễn Thị Xuân, dùl na\ cau sa sùm phan gỏi kơmhò sur tềng gùng Lê Duẩn ai git: “Git la phan sa tac tềng gah gùng la ờ tơl kloh, mơya goi kơmhò sur tàm do bơkah ndang, tac ờ kas pria\ ndang, tàm hìu cau lơi kung kờ` lơm den tàng a` sùm blơi”.

            Mờ bơta kuèng bè hơ\ bơh dùl bơnah làng bol, geh lơh ala\ phan sa do ờ mìng gơ sùm geh tac mờ slơ ngai slơ geh tac ua\. Sền gròi dùl na\ cau tac gỏi kơmhò sur tềng gùng Lê Hồng Phong ait go\, tàm di 3 phút, bal mờ dùl tê gời, cau tac do neh lơh tơl broa\ bơh broa\ co\ phan sa jàu nac in, jàu wơl pria\ jơng kah, kờp pria\, kùac bồ, kùac jơng…Tu\ lùp lah ờ geh tùh ưn phan sa, ờ blơi chi gia\u phan sa den lo\ mìng nho\ mờ đơs: “Pria\ ê\t, ngui tê bè do nàng sơbac, kơ` buơn!”. Mờng ngui tê gời  bal mờ bơta bươn  bơh cau nac neh pơnjat tai geh lơh git nđờ rbô vi khuẩn bơh tàm tiah kis: bè bơh gơ thul kơmbuh, tê gời, pria\ gơmut tàm gùng lơh lề phan sa kòn bơnus. Tàm tu\ hơ\,  mờ cau ka\ bro, mìng dơ\ di 50 rbô dùl ngai nàng blơi chi gia\u phan sa, sơm prồm tê, tùh ơn phan sa… la gơtùi kơryan geh vi khuẩn.

            Jat lùp khàu bơh Gah ờ do ờ da\ phan sa, Gah lơh sơnơm dà lơgar, 90% mpàng tê bơh cau tac phan sa gùng drà gơ bàn gơ tờp E.Coli, bơta vi khuẩn sùm geh go\ tàm è kòn bơnus. Ngan ngồn, 100% pria\ bơh 2 rbô mù hờ đơm drờm gơ tờp E.Coli. Mờ jat thông tư sồ 30/2012/TT-BYT bơh  gah lơh sơnơm dà lơgar geh ]ih, phan sa gùng drà pal geh ta] tàm ala\ tùh ơn phan nàng sơndra\ gơ thul kơmbuh, mìu tơngai, rhài mờ pal geh ]ơldu\ kang đah phan sa neh sin is, mờ phan gam ris, geh phan sơ gia\u phan sa mờ pal geh lơh jơnhua bơh tềng ù di 60 phơng. Mơ kung, sồr ]au ta] phan sa gùng drà pal geh lòt bơsram mờ geh dờp geh sra\ dờp bơsram geh bơta ờ do ờ da\ phan sa jat geh cih, geh kham pràn kơldang sa\ ja` di ngai du\, ờ gơbàn kòp ala\ bơta bơtờp, ờ di la ]au sa\ tờm lơh, bơceh lơh, tru\ gơm phan sa jat geh cih bơh Gah lơh sơnơm dà lơgar.

            Tàm bơta mùl màl gơbàn tìs ala\ geh ]ih bè ờ do ờ da\ kloh niam phan sa bơh ]au ta] phan sa tềng gah gùng la ua\ ngan. Bulah bè hơ\, bơta mut lơh broa\ lơh glài ala\ cau gơbàn tìs la broa\ lơh kal ke ngan, tài ala\ hìu tac, anih tac phan sa jat gah gùng ua\ ngan mờ di bơta atbồ bơh ala\ sơnah [òn, ntum. Den tàng, ua\ cau ngui sa pal git is sền gàr sa\ ja` he dê, rwah blơi ala\ phan sa lơi tơl kloh, ờ do ờ da\ hìu nha\ in.

             Broa\ lơh pal lơh kloh ờ do ờ da\ phan sa den sơnđìng ngan tàm ua\ broa\ lơh, ua\ bơta pal geh. Bác sỹ Nguyễn Tấn Thành atbồ Đah ờ do ờ da\ kloh niam phan sa càr Dak Nông ai git,  bơta geh lơh bơh sơnrờp la mpồl lơh gơs phan sa (bơh tam, ròng phan)…, bơh mpồl bơceh lơh ka\ bro, mờ lồi dut la tus mpồl ]au ngui sa tàm mpồl bơtìan. Broa\ lơh gơs phan sa geh ai tơlik tac tàm drà ka\ bro pal lơh di ala\ geh cih bơh khà niam phan sa, bơh phan lơh geh,  bơta lơh gơs, tus mat sơnđan di pal, gàr niam pràn kơldang sa\ ja` tus cau ngui. Ala\ anih tam pà ka\ bro phan sa pal geh bơto pơlam bè git wa\ gàr niam ờ do ờ da\ phan sa, mut lơh kham pràn kơldang sa\ ja` di ngai du\, lơh di ala\ bơta kloh tiah kis…Lồi dut la cau ngui kờ` pal geh ala\ jơnau git wa\ nàng bơ]eh lơh ngui di pal phan sa.

            Broa\ gàr niam ờ do ờ da\ phan sa ờ mìng sơnđìng ngan ala\ ala\ anih atbồ dà lơgar, mờ gam geh bơta bơnga\ dờng ngan bơh mpồl bơtìan, ngan la cau ngui. Bác sỹ Nguyễn Tấn Thành, đơs:“Ờ do ờ da\ phan sa la bơta kơnòl broa\ lơh  bal bơh gùt mpồl bơtìan ờ di la bơh dùl anih lơh broa\ lơi hơ\ gơtùi lơh broa\ do. Cau mờ sa\ tờm ua\ ngan mờ jơnau tơnggit ua\ ngan bè pơhìn phan sa ờ tơl kloh niam mờ khih phan sa kung bè ala\ anih ka\ bro phan sa ờ tơl niam ngan la cau ngui sa, den tàng adat ờ do ờ da\ phan sa sùm geh cih kơnòl mờ gơnoar bơh cau ngui la pal geh jơnau yal tơnggit mo di pal ala\  anih lơh sa ka\ bro ka\ bro bơceh lơh phan sa ờ tơl kloh tus anih lơh broa\ geh gơnoar [òn lơgar, hơ\ sồng geh jơnau yal tơnggit di pal ala\ cau gơbàn khih phan sa tàm [òn lơgar…Mờ geh đơs lài mờ làng bol la ờ go\ di pồn bal mờ ala\ anih lơh gơs phan ờ tơl kloh”.

            Bác sỹ Nguyễn Tấn Thành kung geh đơs lài mờ làng bol, broa\ lơh geh tơl kloh niam phan sa gam geh gơ rềng nền nòn ngan tus tiah kis gùt dar. Den tàng, làng bol kờ` pal geh git wa\ mo bơh ala\ bơta ngui sa ơm kis pah ngai. La sùm pal lơh kloh hìu đam, ba` ròng pờ lềng sur, iar, ơda, geh ngui khà dà tơl khoh…, mut lơh sa sin hùc duh. Bác sỹ Nguyễn Tấn Thành, đơs:“Tiah kis tơl kloh gơ geh gơbàn aniai dờng ngan tus khà dà mờ gơ geh bơtờp bơh phan sa. Den tàng, dà sang pal geh rbòng sang nàng gơ geh gơ hòr tus dùl anih, ba` lời gơ khat gơ hòr bu. Broa\ ròng sur, iar, ơda pờ lềng kung kờ` đơs mờ làng bol pal krơ\ te\. Hơ\ sồng geh tu\ tru\ sin cèng tàm sươn mir gùl ngai hơ\ sồng sa, di lah bè hơ\ den tus tàm mir pal geh tơn duh wơl. Pal la gơm sin sa mơ tơnơ\ geh tru\, tu\ neh ngềt den pal tơnduh wơl, sa ờ jơh den pal geh prap niam, dilah ờ geh tùh mriềt den kung pal geh tùh ờs hala  phan ndơp, ờ di khat lời bu ba bè hơ\, lơh rhài hơ\ sồng bal mờ thul kơm buh gơmut den vi trùng gơ  deh oh deh kòn, sào sa den lơh gơbàn jê ndul, khih phan sa”.

            Rwah phan sa ngan ờ do ờ da\, bơceh lơh nàng gàr geh niam, kloh phan sa mờ geh ngui di pal la ala\ broa\ lơh kờ` ngan nàng r]ang sơndra\ khih phan sa ngui sa pah ngai. Bác sỹ  geh bơto bơtê làng bol pal blơi ala\ phan sa tàm ala\ anih geh yal la geh pin dờn, ngui dà sàng kloh, phan lơh phan sa kloh nàng tru\ gơm phan sa, mờ sa mo tơnơ\ tu\ geh tru\, buh. Bác sỹ Nguyễn Tấn Thành, ai git:“Gơbàn bơh tài gơbàn khih phan sa den geh ala\ phan sa, sa\ tờm gơ neh geh khih lài, bè bơsềt khih, kit trồ, ka nóc, nha ngón, hơ\ sồng bồ  mat bùm tơi…Dơ\ 2 tai la phan sa bè ờs mơya gơ geh gơmut phan krơi is, bè ala\ vi sinh vật, poa] den geh  tah bè ờs, mơya ờ sền gàr niam den gơ gơ tờp vi sinh trùng. Den tàng làng bol blơi la blơi phan ris, he pal du\ tàm ngai sàu sa kàr lơi den blơi kàr hơ\, ngai tơnơ\ geh pơnjat tai blơi, ba` blơi lời jơng kah, lời phan sa di 2, 3 ngai tơnơ\ den lời sa den gơ ờ bơkah tai”.

                                                          Cau mblàng K’ Brọp