VOV4.K’ho - Tơngai lài, broă kham, sơm kòp, sền gàr pràn kơl dang să jan làng bol tàm tiah sar lơgar ngài, tiah kòn cau in tàm càr Lâm Đồng neh sơlơ bơtàu tơnguh uă rơlau mờ lài. Tàm Cơldu\ kham kòp ling klàng làng bol lơh bal ntum Phi Liêng, bơh kơnhoàl Dam Rong dê, mờ broă lơh jơh nùs jơh tồr ngan bơh mpồl cau lơh sơnơm dê bal mờ phan ngui lơh sơnơm pa jak chài ngan, làng bol tàm do ngai sơlơ geh sền gàr mờ geh kham sơm kòp mờ ală broă drơng broă lơh sơnơm niam rơlau.

Neh 12 nam do kờp bơh tu\ Cơldu\ kham kòp ling klàng làng bol lơh bal tàm ntum Phi Liêng, kơnhoàl Dam Rong geh bơcri priă lơh mờ ai ngui lơh broă, kung là kàr hơ\ sơl tơngai làng bol tàm ală ntum Phi Liêng, Liêng Srô`, Dà Kơnàng, kơnhoàl Dam Rong, càr Lâm Đồng dê geh tơmù tơngai lòt gùng jòng tus tàm ală hìu sơnơm pah tu\ gơbàn kòp tê jê să. Bu\ lah ngai bè ờs kung bè ngai lơh chờ, ngai satềp sơl, Cơldu\ kham kòp sùm geh cau lơh broă sùm mờ tu\ lơi kung rơcang kham sơm kòp làng bol in. Bi Nguyễn Thị Huyên là dùl nă cau kòp, ơm tàm [òn Thanh Bình, ntum Phi Liêng, đơs: “Ală cau lơh sơnơm tàm do niam ngan, dong kờl mờ jơh nùs ngan mờ cau kòp. Cau kòp tus gờ` ha là jơla, mang ha là trồ gùl bơnang kung geh lơm cau lơh sơnơm kham kòp mờ lùp còp jơh nùs mờ niam ngan”.

Bơdìh mờ mu\t lơh kơnòl kham sơm kòp, Cơldu\ kham kòp ling klàng làng bol lơh bal ntum Phi Liêng gam sền dờng màng tàm broă bơ\t bơtàu, lơh kơ\ kơl jăp mpồl cau lơh sơnơm tàm ală [òn, mu\t lơh ală broă lơh gah lơh sơnơm dà lơgar dê, bè rơcang sơndră kòp mprơm, rơcang sơndră kòp jòr bơsiă mhàm, kòp klờm soh. Mờ kung, sùm lơh tơl niam broă lơh ci\t sơnơm rơcang sơndră kòp rề ơnàng ai jơh ală cau là kơnòm dềt mờ cau ùr geh bun in, pơgồp bal mờ ală gah lơh broă geh gơnoar bơyai lơh lòt sền kloh niam ờ do ờ dă phan sa, kloh niam tiah ơm kis tàm tiah do; jơh nùs mblàng, lam sồr làng bol tơnguh jơnau gi\t wa\ rơcang sơndră is kòp, sàu sa ơm kis kloh niam…Kơnờm bè hơ\ mờ să jan bơh làng bol tàm tiah do ngai sơlơ pràn mờ niam rơlau. Là dùl nă cau lơh sơnơm kơnòm să, lơh broă tàm cơldu\ kham kòp do neh 5 nam, bác sĩ Nguyễn Thị Yến, pà gi\t: “Tàm ală tu\ lơh broă neh 5 nam do, oh ngai sơlơ kơ\ nùs pin dờn uă rơlau tai. Mpồl cau lam bồ kung lơh geh tơl ală bơta niam, dong kờl ai oh in lòt bơsram kờn jak chài rơlau tàm broă lơh ờs mờng mờ jơnau gi\t wa\ nàng drơng làng bol in niam rơlau”.

            Tu\ do, Cơldu\ kham kòp geh tơl ală phan bơna, phan ngui gah lơh sơnơm pal geh, bè: ală bơta măy siêu âm, sinh hoá, điện tim, lơh geh ôxi…Mờ kung, sùm geh tơl ală bơta sơnơm nàng kham sơm ală bơta kòp [uơn gơbàn, bè: Kòp tàm gùng tă nhơm, kòp tàm gùng lơh lề phan sa, kòp tềng bơdìh kơl tao, kòp mprơm…Bơh nam 2006 tus tu\ do, Cơldu\ kham kòp neh kham kòp ai rơlau 90 rbô nă cau kòp in, tàm hơ\ geh bal dong kờl kòp jroă ai rơlau 2 rơbô nă cau in, ờ geh cau lơi gơbàn chơ\t. Jat bác sĩ K’Ngọc Hùng kuang atbồ Hìu sơnơm kơnhoàl Dam Rong yal, den kơnờm mờ broă lơh bal, dong kờl bal jơh nùs bơh mpồl ală cau lơh sơnơm ling klàng dê den tàng broă sền gàr phan kơl dang să jan làng bol in tàm tiah do ngai sơlơ geh lơh niam ngan, ngan là wèt tus mờ làng bol là cau kòn cau. Bác sĩ K’ Ngọc Hùng, đơs: “Kơnờm bơta dong kờl bal jơh nùs ngan hơ\ mờ să jan làng bol dê ngai sơlơ geh sền gàr niam rơlau, ală bơta kòp mìng gơbàn ờ uă lơm, ờ lơh bơtờp uă. Bơh ală broă lơh sền gàr pràn kơl dang să jan [òn lơgar, ală broă lơh kham sơm kòp tàm tiah kal ke do ngai sơlơ geh lơh niam rơlau”.

Tu\ do, kòp jơng tê bơr sùm gơl^k kal ke mờ di gơlan gơl^k geh kòp tàm ală tu\ lơi. Kờ` làng bol, ală cau mè, cau bèp, hìu bơsram g^t loh rơlao tai bè ală broă sơndră mờ kòp jơng tê bơr kòn dềt in, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ tìp mờ lùp bác sĩ Đặng Văn Huyên, kuang atbồ gah sền gròi kòp gơtòp, hìu sơnơm rơcang gàr lài kòp càr Lâm Đồng. Jà…

- Ơ bác sĩ, dan bác sĩ pà g^t kòp jơng tê bơr bơtòp bè lơi?

Bác sĩ Đặng Văn Huyên: Kòp jơng tê bơr là kòp gơtòp bơh gùng tơrdih phan sa, bè phan sa, dà hùc, mpàng tê kơnòm dềt ha là cau sền gàr kơnòm dềt, ală phan ngui, tàm hơ\ uă ngan là phan nhơl mờ ngui ngui pah ngai bè bơngàn, jơrlu\, sơ-io\, ly gơtòp virus bơh phơng ha là dà bơh toh gơtìp bơcah, ha là dà gơl^k bơh muh, dà diao. Bơdìh hơ\ tai, kòp kung gơtòp bơh broă tàm tìp tơn bơh kòn bơnus mờ kòn bơnus bơh tàm gùng tă nhơm, dà diao. Geh ờ uă bơta di gơlan lơh tơnguh broă gơtòp mờ gơbàn gơs kòp bè khà gal cau, kis hăt, broă kloh niam ờ uă, ờ geh hìu đì ndul ha là ờ geh dà kờ` drơng tàm rài kis pah ngai.

- Di bè hơ\, ơ bác sĩ, cau mè, cau bèp pal kah ală bơta lơi kờ` sơndră mờ kòp jơng tê bơr tàm kơnòm dề?

Bác sĩ Đặng Văn Huyên: Kòp jơng tê bơr di gơlan gơbàn uă ngan tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam mờ kòp do tu\ do ờ hềt geh vaccine kờ` sơndră geh cồng nha. Den tàng, broă lơh kloh niam tàm tu\ sào sa, să jan, pơs wàs hìu đam là broă lơh kuơ màng ngan ală cau mè, cau bèp dê. Bè he pal lơh jăt 3 kloh niam, hơ\ là: sao kloh, ơm kloh, mpàng tê kloh mờ phan nhơl klo. Rào tê sùm mờ sơ[ong tềng dà mbòr uă dơ\ tàm ngai, rài bal cau dờng mờ kơnòm dềt. Kuơ màng, lài mờ tu\ tru\ sa, lài mờ tu\ sào sa ha là ai kòn dềt in sa, lài mờ tu\ kơnđu kòn dềt mờ tơnơ\ mờ tu\ neh đì ndul, tơnơ\ mờ tu\ bơsoh phan mờ jùt să kòn dềt in. Pal lơh kloh niaqm tu\ sào sa, pal sa sin hùc duh, pal ngui dà sàng kloh tàm rài kis pah ngai. Ba` mam phan sa kòn dềt in, ba` ai kòn dềt sa mờ tê, cum tê, cum phan nhơl.  Ba` ai kòn dềt soh bal phan, ngui bal chèo, phan ngui tu\ sào sa bè ly dà, bơngàn, jơrlu\, sơ-io\, phan nhơl ờ hềt lơh kloh kòp.

Ba` ai kòn dềt tìp mờ cau kòp ha là pin geh kòp. Tu\ go\ kòn dềt gơbàn kòp den pal cèng mơ kòn dềt tus kham, ha là yal anih lơh sơnơm gờ` ngan.

- Ơ bác sĩ, hìu bơsram là tiah kòp jơng tê bơr gơtòp mhar ngan, bơdìh mờ cau mè, cau bèp, hìu bơsram pal lơh bè lơi kờ` go\ mờ kơrian kòp di tu\?

Bác sĩ Đặng Văn Huyên: Mờ cau di gơlan gơbàn kòp jơng tê bơr uă là kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam, geh uă ngan tơrgùm tàm hìu bơsram kơnòm pa lòt bơsram. Den tàng, bơdìh mờ broă lơh kloh niam tàm hìu nhă tòm, den tàm hìu bơsram-anih mờ ală kơnòm dềt tơrgùm gal den kung pal lơh jăt niam ờ uă broă kờ` sơndră mờ kòp jơng tê bơr gơtòp tàm hìu bơsram.

Mờ hìu bơsram den kơnòm dềt gơbàn kòp ờ gơtùi lòt bơsram tàm 10 ngai bơh tu\ neh bời kòp, mờ mìng geh lòt bơsram tu\ kơnòm dềt sồt bơr neh bời mờ toh dà neh jơh. Tàm hìu bơsram pal geh tơl dà, sơ[ong rào tê tàm tơl ơdu\ bơsram. Cau ròng, sền gàr kơnòm dềt, cau pơgru den pal sền gròi bơta pràn kơl dang kơnòm bơsram pah ngai. Tu\ go\ tàm ơdu\ geh kơnòm gơtìp pin gơbàn kòp den pal yal mơ mờ hìu nhă kơnòm dềt, kuang bàng lơh sơnơm kờ` bơsong di tu\.

Rơcang nam bơsram pa, den broă lơh kloh niam pal geh hìu bơsram lơh jăt, [ồm sơnơm gơsơ\t kòp tơl ơdu\ lài mờ tu\ kơnòm dềt mu\t bơsram. Jăt mờ khà gơtòp uă kòp dê, di lah geh mờ khà kơnòm dềt gơtìp kòp uă den pal yal mờ ală kơnă geh gơnoar mờ ơdu\ bơsram pal ơm ing, ha là hìu bơsram kung pal ơm ing tàm 10 ngai kờp bơh cau gơbàn kòp du\t ndơl kờ` [ồm sơnơm gơsơ\t kòp, kung bè kờ` pleh mờ gơtòp tàm hìu sơnơm gơs kòp dờng.

- Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

                   Cau cih mờ yal tơng^t - Lơ Mu K’ Yến mờ Ndong Brawl