VOV4.K’ho - Bu\ lah tu\ do kòp jòr bơsiă mhàm neh gơtùi sơm bời jơh, mơya kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm gam gơ gơs wơl là bơta lòng dờng ngan gơ wèt tus mờ gah lơh sơnơm, lơh aniai uă tus mờ broă lơh gơs jơnau kờ` broă lơh kơryan jơh kòp jòr lik bơh lơgar Việt Nam tàm nam 2030 jat jơnau kờ` bơh Chính phủ dê sồr.

Di lah bè kòp jòr bơsiă mhàm bè ờs geh khà sơm kòp geh bời là rlau 90% den kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm mìng gơtùi sơm bời geh bơh 50-60% lơm. Bơta kòp do gam ngai sơlơ gơlơh bè gơbàn uă tai mờ là bơta lòng dờng tàm broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă mhàm. Việt Nam tu\ do gam ơm dơ\ 15 tàm 30 lơgar geh khà kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm jơnhoa ngan rlau jơh dunia.

Sơnơm sơm bời kòp jòr bơsiă mhàm klờm soh tàm hơ\ geh 2 bơta sơnơm kờ` ngan mờ pal geh ngan, tam pà gơs  4 mpồl (I, II, III mờ IV). Kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm là bơta vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm sơndră wơl mờ êt ngan rlau jơh kung là bơh 2 bơta sơnơm kờ` ngan tàm mpồl I là isoniazid mờ rifampicin. Kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm kal ke ngan sơm, khà sơm bời geh ờ uă.

Tu\ do, Việt Nam gam ơm dơ\ 15 tàm 30 lơgar geh khà kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm jơnhoa ngan rlau jơh dunia. Bơta geh ngan do là bơta lòng dờng bơh gah lơh sơnơm dê tàm broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă mhàm, wèt tus kơryan jơh kòp jòr bơsiă mhàm tàm lơgar Việt Nam tàm nam 2030 jat jơnau kờ` kuơmàng mờ Chính phủ neh ki\.

Jat jơnau yal bơh Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak dê, bơh nam 2015 tus tu\ do, khà cau bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm tàm càr Dak Lak ngai sơlơ gơguh uă tai. Bè tàm nam 2015, geh 20 nă cau, nam 2016 là 25 nă mờ nam 2017 pa do là 30 nă. Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, Phó Giám đốc Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak pà gi\t:

Tu\ do, 63 càr, [òn dờng tàm gùt lơgar ndrờm neh sền go\ kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm, uă ngan là tàm ală [òn dờng dờng. Mơkung neh geh sơl kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm, geh tu\ là geh bơta kòp jòr bơsiă mhàm sơndră jơh ală mờ bơta sơnơm, hơ\ là sơndră jơh wơl mờ ală bơta sơnơm, hơ\ là ờ gơtùi sơm bời tai. Tàm Dak Lak, tu\ do, bol a` neh sền go\ dùl nă cau gơtìp kòp jòr bơsiă mhàm sơndră wơl mờ uă sơnơm. 

Jat bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, jơh ală kòp jòr sơndră uă sơnơm gơtìp tàm cau kòp jòr bơsiă mhàm gơbàn kòp wơl. Jơnau lơh gơbàn uă ngan là tài bơh cau kòp ờ go\ lơh jat bơta sơm kòp jat jơnau bơto pơlam bơh cau lơh sơnơm dê, hùc sơnơm ờ di tu\ di jiơ, ờ tơl sơnơm mờ ờ go\ jat di tơngai ai, gơlam tus kòp bơtờp wơl tai uă dơ\.

Tus jo\, vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm geh sơndră wơl mờ bàr pe bơta sơnơm sơm kòp. Pơ ùr bơh dùl nă cau kòp jòr bơsiă mhàm bơtờp wơl tai dê gam sơm kòp tàm hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak, yal bè do:

Wa khai kung hùc sơl tơl sơnơm mơya ờ go\ lơh jat di jơnau bác sĩ dê bơto pơlam, wa hơ\ kung gam chu jràu sơl den tàng gơtìp kòp wơl. Lài do, bác sĩ bơto tơngkah sơl, sồr ba` chu jràu mơya mơi đơs sùm sơl mờ ờ gơtùi. Gơtìp kòp dơ\ bàr den să jan wa khai gơlơh glar rlau, duh să uă, bơsiă uă, să jan ờ gam pràn tai mờ gơmù ki\.

Bơta lòng dờng ngan rlau jơh tàm broă sơm kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm là khà sơm bời geh ờ uă, mìng sơm bời geh pơgăp bơh 50- 60% lơm. Jơnau là tài bơh pơndrờm mờ sơm kòp jòr bè ờs, sơm kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm kal ke mờ bòl glar rlau uă ngan. Dơ\ dùl, bơta sơnơm mờ khà sơnơm gơguh uă tai, gơ aniai bơh sơnơm dê kung uă sơl.

Dơ\ bàr là tơngai sơm kòp jo\ jòng, jo\ rlau 3 dơ\ pơndrờm mờ sơm kòp jòr bơsiă mhàm bè ờs, kờp bal pơgăp 20 nhai, lơh să jan cau kòp [ươn ngan gơtìp ờ pràn. Tài bơh ală jơnau do mờ uă cau kòp lời te\ nggùl gùng ală broă sơm kòp, ngan là cau kòp geh rài kis hìu bơnhă kal ke, ơm kis tàm tiah sar lơgar ngài.

Lồi du\t là bơdìh mờ jơnau digơlan gơtìp chơ\t uă ngan, ală cau kòp do gam là cau lơh bơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm pràn ngan tàm [òn lơgar. Yal bè ală ngai sơnrờp kal ke tu\ ngui sơnơm sơm kòp jòr bơsiă mhàm, dùl nă cau kòp gam sơm kòp tàm Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak dê pà gi\t:

Tu\ pa ngui sơnơm sơm kòp jòr bơsiă mhàm den jơh duh să. Di pơgăp 3 ngai den duh să sùm, să jan glar ngan. Geh tơngai duh să gùt mang àng sùm, tus àng drim gờ` là ờ jai tă nhơm tai, pal tă nhơm mờ ding oxy. Tu\ hơ\ a` gơlơh ngòt ngan. Mơya, tu\ lùp bác sĩ den ală bác sĩ đơs là ba` ngòt chi lơi, iang nùs te\ nàng sơm kòp. Tơnơ\ hơ\ den a` gơlơh di đau.

Dùl tàm ală jơnau tờm lơh kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm gơguh uă bơh ală nam do hơ\ là tu\ do kòp jòr bơsiă mhàm kung gam ko\ng mờ bơta tam cah ờ rờm bơh [òn lơgar dê, cau kòp jòr bơsiă mhàm sùm gơlơh bàs sìl, mpồn kòp, ờ go\ lòt kham mờ blơi is sơnơm rê hùc tàm hìu. Tu\ să jan ờ pràn ngan den hơ\ sồng tus hờ hìu sơnơm sơm kòp. Jơnau do lơh aniai uă ngan tus bơta niam sơm kòp, ngan là [ươn ngan gơtìp sơndră uă sơnơm.

Ngài 17/3/2014, Thủ tướng Chính phủ neh geh quyết định 374 lơh jat broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tus nam 2020 mờ wèt tus nam 2030, Việt Nam pal kơryan jơh kòp jòr bơsiă mhàm. Mơya, mờ bơta kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm gơguh tai bơh ală nam bè tu\ do, broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tàm Dak Lak gam ơm tềng đap bơta lòng dờng.

Den tàng bè hơ\, nàng lơh geh jơnau kờ` broă lơh dê, kờ` pal geh bơta lơh bal bơh jơh ală gah sơnah lơh broă, mpồl cau mờ jơh bal làng bol [òn lơgar dê, kuơmàng là bơta lơh bal jơh nùs mờ krà` cê bơh ală kấp đơng lam bồ dê nàng sơlơ tơnguh tai jơnau gi\t wa\ bơh làng bol [òn lơgar dê bè kòp jòr bơsiă mhàm, pleh bơta tam cah ờ rờm, bàs sìl.

Mpồl bơtiàn kờ` pal dong kờl nàng cau kòp jòr bơsiă mhàm sơrlèt gan bơta jê sồt kòp tê jê să. Tu\ geh ală bơta gơ tơngo\ bơh kòp jòr bơsiă mhàm dê pal lòt kham tàm hìu sơnơm kơnhoàl rlau hơđang halà hìu sơnơm mìng gah kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh Dak Lak, hìu sồ 136, gùng Nguyễn Thị Định, sơnah [òn Thành Nhất, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak, hìu sơnơm dùl lơm tàm ù tiah Tây Nguyên dờp mờ sơm kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm.

Kờ` wă rơlao tai bè kòp do kung bè ală jơnau kờ` tơnkah tàm broă sơm kòp, mpồl cau ai jơnau tơng^t tàm jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp mờ bác sĩ CK1 Nguyễn Kim Mỹ, Phó kuang atbồ hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ klờm soh càr Dak Lak:

-Ơ bác sĩ, tài bè lơi lơh gơbàn kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm geh 2 bơta là sơndră mờ sơnơm dơ\ sơnrờp mờ sơndră mờ sơnơm tu\ gơbàn tàm broă sơm kòp.

Dơ\ sơnrờp hơ\ là cau kòp gơbàn kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm tơn bơh tàm broă gơbàn kòp dơ\ sơnrờp. Bơta lài ngan là cau kòp gơbàn gơtòp vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm uă bơta sơnơm bơh 1 nă cau ndai tàm mpồl bơtiàn.

Dơ\ 2 là tài bu\ lah cau kòp gơbàn gơtòp dơ\ sơnrờp mơya tus piam kòp tàm hìu sơnơm neh jơla, tu\ vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm neh lơh sồt tàm klờm soh uă den să tòm vi khuẩn kòp jòr bơsiă mhàm hơ\ neh deh gơs gen sơndră mờ sơnơm. Hơ\ là kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ sơnơm tu\ dơ\ sơnrờp gơbàn.

Gam kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gơbàn tàm broă sơm kòp. Bơta do geh 2 bơta tai. Dùl là tài ờ sền gròi să jan bơh cau kòp. 2 là tài cau lơh sơnơm. Ờ sền gròi tài cau kòp là tài cau kòp neh atbồ sơm kòp mơya ờ lơh jăt di mờ broă sơm kòp, ờ hùc sơnơm tơl, ờ di jơ ha là tu\ kờ` den hùc, tu\ ờ kờ` den sơbì. Hùc 2, 3 ngai sơbì, hơ\ sồng hùc tai.

Bơta ndai tai là bơh cau lơh sơnơm. Hơ\ là tu\ tam cah is cau kòp jòr bơsiă mhàm, bác sĩ lơh jăt broă sơm kòp ờ di pal, ai khà sơnơm ờ di ha là ờ bơto sồr nền nòn cau kòp, ờ sền gròi cau kòp nền nòn den kung lơh gơbàn sơndră mờ uă bơta sơnơm.

-Ơ bác sĩ, broă sơm kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm tu\ do gam uă kal ke. Bè hơ\, di lah cau kòp ờ sơm bời den gơbàn bơta lơi?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Di lah cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm ờ sơm bời den bơta ngòt rơngơ\t lài ngan là lơh gơtòp tàm mpồl bơtiàn, lơh gơtòp tơn vi khuẩn jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm. Mờ di lah vi khuẩn do gơtòp mhar, gah lơh sơnơm ờ jai kơrian den ờ gơtùi sơm kòp tơn, kung ndrờm mờ rài ờ hềt geh sơnơm sơm kòp jòr bơsiă mhàm. Hoàc huơr ai là lơh gơbàn kal ke bè nùs nhơm kơlôi sơnơng, să tòm cau kòp kung dil, lơh gơbàn ală bơta tam gơl bè nùs nhơm tàm hìu nhă.

-Kờ` tơmù khà cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm den pal geh broă lơh lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kờ` ba` gơtòp mờ kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm, lài ngan gơwèt mờ broă sơndră mờ kòp jòr bơsiă mhàm, pal go\ gờ` mờ uă rơlao tai cau kòp jòr bơsiă mghàm tàm mpồl bơtiàn. Lơh jăt broă atbồ mờ sơm kòp niam. Tu\ atbồ mờ sơm kòp den mờ ală broă lơh lam sồr cau kòp sơm kòp kờ` tơmù broă gơtòp tus mờ mpồl bơtiàn, kuơ màng là cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm tu\ do.

Gơwèt mờ cau kòp jòr bơsiă mhàm mờng pal lơh ngan lơh jăt broă sơm kòp jăt broă bơto sồr bơh cau lơh sơnơm. Tài tu\ neh geh sơm kòp tơl den gơmù broă gơbàn geh kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm.

Gơwèt mờ mpồl bơtiàn, pal wă di bè kòp jòr bơsiă mhàm kờ` yal bal, kờ` tu\ go\ cau geh pin gơbàn kòp jòr bơsiă mhàm bè bơsiă tàm 2 poh, gơmù `jơ\ să, bơsiă gơl^k mhàm… den pal tus mơ hờ hìu sơnơm kờ` kham mờ sền kờ` g^t kòp.

Gơwèt mờ kuang bàng đơng lam, gơnoar atbồ [òn lơgar pal pơgồp bal mờ gah lơh sơnơm tà broă sơndră mờ kòp jòr bơsiă mhàm. Mờ geh ală broă dong kờl tai bè nùs nhơm, phan bơna ală cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gam sơm kòp tàm mpồl bơtiàn tài uă cau kòp jòr bơsiă mhàm là cau rơ[ah.

-Ơi, dan un ngài bác sĩ!

Cau mblàng mờ yal tơng^t Lơmu K’ Yến