VOV4.K’ho - Chu jrào la bơta mờng geh lơh aniai ngan.  Do la bơta mờng  ờ niam ngan tài nhhu\ jrào geh lơh aniai ngan tus pràn sa\ ja`  kòn bơnus. Gơ la  bơta geh lơh aniai ua\ ngan bơta kòp ngòt  rngơt, tàm hơ\ geh kòp klờm soh gơbàn kòl mãn tính,  dùl bơta kòp mờ  jat ala\ cau jak gah lơh sơnơm, rlau 90% cau gơbàn kòp la bơh nhhu\ jrào.

            Ồng Phạm Văn Đính (74 sơnam) kis tàm xã Ea Bar, kơnhòal Buôn  Đôn, càr Daklak geh sơm kòp klờm soh gơbàn kòl  mãn tính tàm Hìu sơnơm Lao mờ kòp klờm soh càr Daklak neh rlau 2 nam do. Ồng ai git,  ồng chu jrào bơh 11 sơnam. Rài pơnu sa\,  broa\ chu jrào pah ngai tus mờ ồng ờ gam kờp mờ go\ tai mờ kờp mờ gói. Geh ngai ồng chu tus 4 gói jrào. Tus tu\ do,  tu\ sùm pal sền hìu sơnơm  bè la hìu, ồng Đính gam ờ hềt  lời jơh chu jrào sơl. Ồng Phạm Văn Đính boh bơr:

            A` neh lơh ngan sang jrào, mơya gơ gam tơhìr ngan. Tu\ do dilah pràn sa\ den a` chu di 4 go\ dùl ngai, ờ khin chu ua\ tai. Dilah mờ bòl tàm sa\ la a` ờ khin chu jrào ờ. Ngan rhời a` kung sang jơh  ờ chu jrào tai. Jrào gơ ờ go\ geh kuơ tus mờ pràn sa\ ja` ờ.  Pràn sa\ den slơ ngai slơ ờ pràn. Bơta  sa\ ờ sô den jràu geh pal sang gơ.

            Ồng Lê Văn Từ (85 sơnam) kis tàm xã Ea Ktur, kơnhòal Cư\ Kuin, càr Daklak  kung sơm kòp klờm soh gơbàn kòl mãn tính tàm hìu sơnơm Lao mờ kòp klờm soh càr Daklak neh rlau 4 nam do. Kờp bal  dùl nam, ồng pal mut  hìu sơnơm bic piam bơh 5 tus 6 dơ\. Ồng Từ ai git, ồng chu jrào bơh nam 13 sơnam. Tơnơ\ rlau 50 nam chu jrào den geh bơta gơbàn aniai do, ồng mìng sang jrào tu\ gơbàn kòp as sồt klờm soh, tu\ do,  geh tai kòp klờm  soh gơbàn kòl mãn tính. Cồng nha bơh broa\ chu jrào jo\ nam ờ mìng lơh ồng  ờ sô sa\ mờ  jơh mờ tơngai chờ  kềng bau kòn sau  kung ờ hoan sơl tài ồng sùm pal piam tàm hìu sơnơm. Ồng Lê Văn Từ yal:

            Lài hơ\ den a` bơsia\ ua\ ngan. A` neh lòt kham den bác sĩ đơs la gơbàn  as sồt phế quản mãn tính. Nam 2015,  a` tus hờ Sài Gòn kham den bác sĩ  đơs la gơbàn kòp klờm soh gơbàn gơkòl mãn tính.  Dơ\ sơm kòp sơnrờp, kòp den niam geh di 14 nhai,  tơnơ\ hơ\ a` gơbàn wơl mờ slơ ngai slơ jrua\. Tàm hìu a` tu\ do ờ gam cau lơi chu jrào tai.

            Bác sĩ Nguyễm Kim Mỹ, Phó kuang atbồ Hìu sơnơm lao mờ kờp klờm soh càr Daklak ai git,  kòp klờm soh gơkòl mãn tính  geh ai go\ slơ ngai slơ gơbàn bàn  ua\ ngan. Nam 2016,  hìu sơnơm neh sơm kòp mờr 300 na\ cau kòp,  geh tus 1/6 na\ cau kòp bic hìu sơnơm. Tu\ do,  hìu sơnơm kung gam atbồ sơm kòp cau ờ bic hờ hìu sơnơm tus 260 na\ cau kòp klờm soh gơkòl mãn tính. Do la kòp ờ hềt geh  broa\ sơm kòp bời jơh, den tàng, cau kòp sùm pal mut hìu sơnơm ua\ dơ\ tàm nam. Bơta do kung geh lơh aniai dờng ngan tus lơh sa hìu nha\ bơh tơl na\ cau kòp. Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ ai git:

            Pria\ ngui nàng sơm kòp klờm soh gơ kòl mãn tính la ua\ ngan, Bulah bol he neh geh bảo huyểm y tế mơya he go\ loh la 2 bơta khà pria\, dùl la pria\ ngui mùl màl mờ dơ\ 2 la pria\ he ờ git lài. Pria\ eh ờ git lài la cau kòp ờ lơh broa\,  ờ lơh gơlik geh bơh phan bơna mờ pal lòt sơm kòp, mờ jơh bal mờ pria\ cau lòt ròng cau kòp. Bè pria\ sơnơm,  kòp do kung pal ngui ala\ bơta sơnơm gơ kas pria\ rlau mờ pal sùm ngui pah ngai.

            Jat mpồl lơh sơnơm dunia (WHO), Việt Nam la dùl tàm 15 lơgar geh khà cau chu jrào jơnhua ngan rlau jơh dunia. Ua\ nam do, bulah Quốc hội mờ Chính phủ lơgar he neh tơlik ua\ ngan  broa\ lơh nàng kơryan gơbàn aniai bơh jràu chu tus mờ pràn sa\ ja` làng bol, mơya tus tu\ do,  khà cau sang jrào gam êt ngan. jat ala\ cau jak lơh sơnơm dunia, khà cau gơbàn kòp klờm soh gơkòl mãn tính tàm cau Việt Nam la 4,2%. Do la kòp ơm dơ\ 6 tàm 10 bơta kòp mờng ngan gơbàn mờ geh la bơta lơh chơt cau ơm dơ\ 3 tàm jơh ala\ bơta lơh chơt cau. den tàng,  ba` chu jrào hala sang te\ chu jrào slơ gờ` slơ niam la dùl tàm ala\ broa\ lơh geh kuơ ngan ngn sền gàr pràn sa\ ja` tus sa\ tờm, hìu nha\ mờ mpồl bơtìan.

Sơndră mờ kòp klờm soh gơbàn kòl mãn tính

Jăt mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) yal, lơgar Việt Nam là 1 tàm 15 lơgar geh khà cau chu jrào gal ngan tàm dunia. Uă nam do, bu\ lah Quốc hội bal mờ Chính phủ lơgar he neh ai uă broă lơh kờ` tơmù broă gơbàn bơh jrào tus mờ bơta pràn kơl dang să jan làng bol, mơya tus tu\ do, khà cau sơbì jrào gam ờ uă ngan.

Jăt ală cau jăk chài gah lơh sơnơm yal, khà cau gơbàn kòp klờm soh kòl mãn tính tàm mpồl bơtiàn cau lơgar Việt Nam là 4,2%. Do là kòp ơm dơ\ 6 tàm 10 bơta kòp sùm gơbàn ngan mờ geh là bơta tòm lơh gơbàn chơ\t ơm dơ\ 3 tàm ală bơta lơh gơbàn chơ\t. Den tàng, ờ chu jrào ha là sơbì jrào sơlơ gờ` sơlơ niam là 1 tàm ală broă lơh geh cồng nha ngan kờ` sền gàr bơta pràn kơl dang să jan să tòm, cau tàm hìu nhă bal mờ mpồl bơtiàn. Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, Phó kuang atbồ hìu sơnơm Lao mờ kòp klờm soh càr Dak Lak geh yal kung bè broă sơndră mờ kòp ngòt rơngơ\t do:

- Niam să bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ! Ơ bác sĩ, bác sĩ gơtùi pà g^t kòp klòm soh gơbàn kòl mãn tính là kòp lơi?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kòp klòm soh gơbàn kòl mãn tính gam sơnđan là kòp COPD, do là kòp geh is lơh gơbàn as tàm gùng tă nhơm hờ đơm, kuơ màng là tàm ală sơne\ gùng rơnồng dờ dềt rơlao 2mm mờ bơta geh is bơh bơta do là as mãn tính, lơh gơsrềp rơhời gùng tă nhơm, geh bơta là ờ gơtùi bời, lơh gơmù khà nhơm tus tàm klờm soh pah dơ\ tă.

- Bè hơ\, bơta tòm lơi lơh gơbàn kòp do ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Geh 2 bơta tòm lơh gơbàn kòp do. Lài ngan là kòp gơtòp bơh cau pròc mhàm neh geh lài, mơya khà do ờ uă ngan.

Bơta dơ\ 2 kung là bơta tòm là tài ală broă gơrềng bal bơh bơdìh. Jăt khà kờp di pơgăp 90% khà cau gơbàn kòp klờm soh kòl mãn tính là tài chu jrào. Gam di pơgăp 10% khà ndai là tài tiah kis [ơ\ ha là tài ală cau lơh broă tàm tiah gơbàn [ơ\ bè lơh broă tàm bơtô chah, cau sùm tă nhơm mờ `hu\, gơthul kơmbuh ù.

- Bơta tơngo\ ge loh làng bol bơh kòp do là bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Bơta tơngo\ sơnrờp ngan là cau kòp bơsiă. Dơ\ 2 hà bơsiă jo\ ngai. Dùl bơta kuơ màng tai là cau kòp go\ gơlơh glar tă nhơm. Di gơlan là glar tă nhơm sùm, ha là glar tă nhơm jăt tu\. Gơwèt mờ cau kòp neh rơlao 40 sơnam, geh chu jrào, tu\ geh bal ală bơta tơngo\ do den he pal kơlôi tus kòp klờm soh mãn tính. Tu\ do, pal lòt kham mơ kờ` geh was bơta pràn tă nhơm.

- Ơ bác sĩ, kòp klờm soh mãn tính lơh gơbàn bè lơi tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau kòp?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Bè a` neh yal, do là kòp ờ gơtùi lơh pràn wơl mờ geh jroă rơhời jăt tơngai, jăt bơta pràn. Cau kòp neh glar tă nhơm, neh bơsiă uă den geh ờ gơtùi lơh broă bè ờs. Kòp do gơtùi tam pà lơh 5 khà mờ geh jroă rơhời:

Tàm khà 1, cau kòp mìng glar tă nhơm tu\ lơh broă uă.

Tàm khà 2, cau kòp mìng lòt jơng guh ntùng ha là guh kơh di mơ kung neh gơbàn glar tă nhơm.

Gam tàm khà 3, 4, 5 den gơbàn glar tă nhơm sùm. Loh làng kòp do lơh gơbàn uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Gam là 1 tàm ală bơta tòm lơh gơbàn kòp ndai tai bè kòp nùs, lơh gơbàn kră, bơcah ală gùng mhàm dờng tàm klờm soh, tàm nùs.

Di lah kòp tàm khà 3 rơlao hờ đang den cau gơbàn kòp ờ gơtùi lơh broă lơi, 1 nam di gơlan pal mu\t piam kòp tàm hìu sơnơm bơh 4 tus 5 dơ\.

Do là kòp ờ hềt geh sơm bời. Mờ ờ hềt geh sơm bời den khà cau gơbàn chơ\t là uă ngan. Broă sơm kòp mìng là kờ` tơnjo\ tơngai kis. Mờ tơnjo\ kàr lơi là gơrềng uă ngan tàm cau kòp, mờ broă sơndră mờ kòp, ngui sơnơm bal mờ broă pơgồp bal bơh bác sĩ.

- Ơ bác sĩ, kờ` sơndră mờ kòp do, he pal geh ală broă lơh lơi?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kòp do, ờ di là kòp tài vi khuẩn mờ tài broă gơrềng bơh tiah kis. Tiah kis tàm do là `hu\, gơthul kơmbuh ù, là [ơ\ tàm trồ tiah mờ tài chu jrào. Kờ` sơndră mờ kòp do, lài ngan tus mờ ală cau gam chu jrào, di pơgăp rơlao 20 go\ tàm 1 ngai den pal tơmù, tơmù rơhời mờ sơbì tơn là niam ngan.

Dơ\ 2, ală cau lơh broă tàm tiah geh uă `hu\, gơthul kơmuh ù bè lơh chah den pal geh broă sền gàr tàm broă lơh niam kờ` pleh mờ mờ gơbàn kòp do.

Dơ\ 3, tơnguh bơta pràn kơl dang să jan mờ broă sào sa tơl phan bơkah, rài kis niam bơne\.

Gơwèt mờ cau neh gơbàn kòp den pal tơnguh broă sào sa tơl phan bơkah. Di lah gam chu jrào den pal sơbì mơ. Ba` tìp mờ `hu\, gơthul kơmbuh ù tàm ală tiah lơi. Sùm tus kham kòp mờ c^t ală bơta sơnơm vaccine sơndră mờ kòp nggù. Tài kòp nggù lơh gơbàn ờ pràn broă sơndră mờ kòp, lơh vi khuẩn gơbàn kòp pràn mờ bè hơ\ ală dơ\ kòl mhar geh tơnguh.

- Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl