VOV4.K’ho - Tàm tu\ ală kòp jơng tê bơr, kòp prơm gơl^k mhàm gam gơl^k geh uă tàm uă tiah mpồl bơtiàn, den kòp prơm neh ni sơna tơnguh mờ uă bơta lơh he ờ g^t mờ uă kòp ndai mờ lơh lơyài tàm broă kờ` g^t mờ sơm kòp…

Kòp prơm là kòp tài ký sing trùng lơh gơl^k geh. Kòp do gơl^k geh duh să, mrềt di mơ, gơl^k pơhàr, jê bồ, să bồ jê mờ lơgah, gơdan hă mờ hă uă. Geh tu\ kòp gơl^k geh tơnơ\ mờ tơl bơh 2 ngai tus 4 ngai, jăt mờ bơta ký sinh trùng mờ tơngai gơtòp kòp. Kòp prơm là 1 kòp lơh gơtìp chơ\t, tàm hơ\ uă ngan là tu\ neh geh ală bơta kòp, den tàng kòp do sùm geh rơndăp tàm khà kòp geh ai lài ngan, pal geh sơm gờ` kờ` geh cồng nha niam.

Tàm jơnau “Pràn kơl dang să jan mờ rài kis poh do” jà…iăt jơnau yal bè broă sơndră mờ kòp prơm tàm tiah nhàr dà lơgar càr Kon Tum. Kung tàm jơnau đơs do, cau ai tơng^t jơnau đơs do geh cri bơyai mờ ồng Bạch Trung Liệu, gơnoar jăt jơng atbồ hìu sơnơm rơcang gàr kòp prơm-Ký sinh trùng-Côn trùng càr Kon Tum bè tơngu me do.

Sa Thầy là kơnhoàl tiah nhàr dà lơgar, mờ kung là tiah gơl^k geh kòp prơm uă ngan càr Kon Tum dê. Tàm 6 nhai bồ nam do, hìu sơnơm kơnhoàl Sa Thầy neh sơm 32 nă cau gơtìp kòp prơm mờ ai sơnơm sơm kòp rơlao 260 nă cau ndai in. Jơnau dờp bơh anih lơh broă gah lơh sơnơm kơnhoàl do pà go\, tơngai do tàm kơnhoàl ờ geh kòp prơm, ờ geh cau kòp gơtìp chơ\t tài kòp prơm. Jăt bác sĩ Trương Văn Sửu, kuang atbồ mpồl lơh sơnơm rơcang gàr, hìu sơnơm kơnhoàl Sa Thầy yal, cồng nha do là broă lơh ngan bơh mpồl ală cau lơh broă sơndră mờ kòp prơm tàm kơnhoàl do dê: “Broă lơh sơnơm tàm [òn lơh kơnòl lam sồr sơndră mờ kòp prơm mờ go\ kòp prơm tàm hìu jăt broă lơh bơh broă lơh jăt broă sơndră mờ kòp prơm dà lơgar dê. Tàm broă ai bơta sơm kòp bơh hìu sơnơm kơnhoàl, hìu sơnơm ntum sơm cau kòp prơ, in, den bal bol lơh jăt broă sền gròi bè broă gơl^k kòp prơm, ală broă sơndră mờ kòp prơm tàm ală ntum. Dong kờl ală cau lơh broă tàm broă sơndră mờ kòp prơm jăt tơl nhai”.

Kung jăt bác sĩ Trương Văn Sửu yal, broă g^t tàm broă sơndră mờ kòp prơm làng bol kis jăt gah nhàr dà lơgar rềp mờ lơgar Campuchia tàm ală nam pa do sơlơ ngai sơlơ tơnguh uă. Bơta do geh là kơnờm mờ broă sền gròi bơh ală kơnă gơnoar atbồ bal mờ gah lơh sơnơm tàm kơnhoàl do tus mờ broă sơndră mờ kòp prơm neh dong kờl di tu\ ai phan lơh broă hìu sơnơm ntum in. Nam do, geh mờr 5 rơbô hìu làng bol tàm kơnhoàl geh pà kơmùng bal mờ jun b^c; geh mờr 88% khà kờp làng bol gteh b^c tàm kơmùng geh tram mờ sơnơm sền gàr. Sền gròi nền nòn mờ cồng nha neh geh, gah lơh sơnơm kơnhoàl Sa Thầy neh ai mpồl cau di gơlan gơtìp kòp prơm uă kờ` geh dong kờl sơndră mờ kòp. Bác sĩ Trương Văn Sửu pà g^t: “Ală cau b^c tàm brê, b^c tàm mìr tài lòt lơh broă, lơh ală phan geh tàm ală kàl tơnhào, geh ờ uă làng bol tàm ală tiah ndai tus lơh broă jăt kàl geh ơpah den ờ hoan tus mờ bol a`. bol a` tơnguh tai broă lam sồr tàm broă sơndră mờ kòp prơm mờ tơnguh broă sền gròi, go\ cau gơtìp kòp tàm hìu tàm [òn”.

Kờ` geh cồng nha uă tàm broă kơrian kòp prơm tàm tiah nhàr dà lơgar rềp mờ lơgar Lào mờ Campuchia, broă lơh sơnơm tàm ală kơnhoàl: Đak Glei, Ngọc Hồi, Sa Thầy mờ Ia H’Drai geh broă pơgồp bal nền nòn ngan. Ală broă gơl^k geh bơh ală kòp ndrờm geh dờp sền gròi. Bác sĩ Đinh Thị Ái Nhung, gơnoar atbồ hìu sơnơm kơnhoàl Đak Glei pà g^t: “Bè kòp prơm bơh nam 2010 rê hờ lài, khà cau gơtìp kòp uă rơlao, mơya tơnơ\ mờ nam 2010 bè broă sơndră mờ kòp, lam sồr làng bol, den tàng tàm kơnhoàl Đak Glei ờ geh kòp uă. Ală tiah gơl^k kòp prơm mìng gơl^k geh tus mờ cau ntrờn ơm kis tài lòt lơh broă tàm tiah đah jum Sa Thầy rê. Tu\ ală cau kòp do lòt lơh broă rê den gơtìp kòp mờ hìu sơnơm kung neh sền gròi, tam cah is mờ sơm kòp tàm hìu sơnơm. Ală cau kòp do ring niam mờ ờ gơtòp gơs kòp”.

Bơh tàm broă sền gròi bơh gah lơh sơnơm càr Kon Tum dê, 5 nam do, khà cau gơtìp kòp prơm neh gơmù. Mùl màl tàm nam 2010 lài do, gùt càr Kon Tum geh 1 rơbô 545 nă cau gơtìp kòp. Tus nam 2014 khà cau gơtìp kòp neh gơmù gam 716 nă mờ ờ gơ\ geh dơ\ kòp prơm lơi gơl^k geh tai. Bu\ lah bè hơ\, jăt bác sĩ Bạch Trung Liệu, gơnoar jăt jơng atbồ hìu sơnơm rơcang sơndră mờ kòp-Ký sinh trùng-Côn trùng càr Kon Tum pà g^t, cồng nha do là di pal ngan, mơya mờ kòp prơm là ờ gơtùi ờ sền gròi nền nòn: “Bu\ lah cau kòp prơm tàm ală nam pa do càr Kon Tum dê neh gơmù, mơya mờ bơta kòp bè tu\ do, gam uă ngan bơta gơl^k geh wơl, di gơlan gơl^k geh dờng. là kuang bàng lơh broă tàm gah rơcang sơndră mờ kòp prơm a` kung bơto sồr làng bol kung bè ală kơnă gơnoar atbồ bal mờ là kuang bàng gah lơh sơnơm ba` sền ờ sơ\p tus mờ kòp prơm, tài cau gơtòp kòp prơm di gơlan geh gơl^k tu\ lơi mờ he ờ g^t lài tu\ lơi mờ là 1 tàm ală kòp ngòt rơngơ\t ngan lơh gơtìp chơ\t jê”.

Cau mblàng Ndong Brawl