VOV4.K’ho - Uă hìu nhă geh bơta mờng prăp sơnơm tàm hìu kờ` ge ngui tu\ kờ` mờ mờ mờng hu^ sền tơngai ai ngui sơnơm, ha là uă cau g^t sơnơm neh jơh tơngai ngui mơya kung gam ngui mờ ờ g^t là geh uă bơta gơbàn ờ niam mờ he ờ g^t lài tài ngui sơnơm neh jơh tơngai lơh gơbàn.

Tơngai ngui sơnơm là tơngai ngui geh ai 1 khà sơnơm mờ lài mờ tơngai hơ\, sơnơm gam geh tơl niam ală bơta kờ` bè bơta niam di lah geh prăp gàr di pal. Tơngai ngui là khà ai kuơ màng ngan kờ` g^t sơnơm gam geh bơta niam lah ờ. Mơya, uă hìu nhă prăp sơnơm mơya ờ kah tus mờ tơngai ngui sơnơm dê, den tàng tu\ ngui lơh gơbàn uă bơta bè să jan. Mờ jăt tơl bơta sơnơm geh bơta ngòt rơngơ\t krơi is tu\ ngui sơnơm neh jơh tơngai ngui.

Tu\ neh jơh tơngai ngui, geh ờ uă bơta sơnơm [uơn ngan go\ bè: sơnơm dà geh gơbàn gơklăc, sơnơm kră gơs lơbơn, [uơn ngan gơbàn bơcah. Mơya, mờ ờ uă bơta sơnơm ndai, tu\ jơh tơngai den thành phần hoá học neh tam gơl, mơya ờ tam gơl bè rùp jăt mờ sơnrờp, măt bè ờs ờ sền go\. Do kung là bơta tòm lơh uă cau kơlôi là, sơnơm  jơh tơngai ngui gam gơtùi ngui mờ ờ lơh aniai lơi.

Geh pơnrơ ngan bè broă, uă làng bol mờng prăp ală bơta sơnơm vitamin, chất khoáng tàm khàr dờng geh g^t nđờ rơhiang nai gar sơnơm, ngui 1 tơngai den ơm ờ ngui tai mờ sơnơm gam uă, tơnơ\ mờ 1 tơngai jo\ den ai tai ngui. Ha là uă cau geh bơta mờng ngui sơnơm cro\t măt, cro\t muh mờ ngui jo\ mờ ờ g^t là ală bơta sơnơm do pal ơm ờ ngui tai tơnơ\ mờ 15 ngai pờ bơno\p…

Tài sơnơm neh jơh tơngai ngui ờ prăp ală bơta geh kuơ bơh sơnơm dê bè neh dan tàm bơta niam, bu\ lah tềng bơdìh, sền sơnơm ờ geh bơta lơi tam gơl. Uă cau go\ sơnơm tềng bơdìh gam niam den kơlôi là, sơnơm neh jơh tơngai tàm tơngai ờ jo\ ờ geh bơta lơi, den tàng pơn jăt tai ngui kờ` pleh mờ hoàc huơr mờ ờ g^t là, bơta ngòt rơngơ\t gam mờr tus.

Mùl màl, tàm broă prăp gàr sơnơm, tàm bơta hoá học, vật lý geh bơh sơnơm dê, ha là broă lơh, khà geh bơh sơnrờp di gơlan lơh gơmù tàm 1 khà lơi mờ lơh pơn jăt bal cồng nha sơm kòp bơh sơnơm ờ gam bè ờ bè sơnrờp.

Den tàng, tu\ ngui sơnơm neh jơh tơngai, den jăt mờ tơl bơta sơnơm geh bơta khih aniai krơi is. Lài jơh, cau kòp geh ờ bời kòp mờ gam lơh kòp jroă rơlao, lơh roh tơngai “niam” kờ` sơm kòp tu\ kòp gam ờ jroă, geh tu\ gam lơh cau kòp gơbàn chơ\t di lah ală sơnơm sơm ală bơta kòp; mờ ngòt rơngơ\t rơlao là sơnơm jơh tơngai ngui ờ gam bè ờs tai, tam gơl gơs bơta ndai ha là lơh gơbàn geh ală bơta khih mờ lơh gơbàn khih tus mờ să jan.

Khih tàm do là tài tam gơl bơta sơnơm bơh bơta sơnơm ha là tài tam gơl bơh broă prăp gàr sơnơm, khih tài phan lơh sơnơm gơbàn ờ niam, tài gơbàn uă bơta phan, gơbàn vi khuẩn… lơh gơbàn sơndră wơl sơnơm, geh tu\ gơbàn chơ\t. Geh pơnrơ ngan là sơnơm kháng sinh tetracylin – tetracylin neh jơh tơngai ngui geh gơs sơnơm khih, lơh aniai tus mờ leh.

Den tàng, ală bơta sơnơm neh jơh tơngai ngui den ba` ngui tai, kuơ màng là ală sơnơm sơm kòp nùs, gùng mhàm, sơnơm gơguh mhàm, sơnơm sơm kòp đồm sơdàng, hian, sơnơm cro\t măt… Mờ ală cau kòp gơguh mhàm, broă ngui sơnơm là kuơ màng ngan kờ` sền gròi huyết áp pah ngai.

Di lah hùc sơnơm neh jơh tơngai ngui, hơ\ là sơnơm ờ gam geh kuơ tai ha là jơh bơta sơnơm sơm kòp, ờ geh sền gròi huyết áp lơh gơbàn aniai jroă bè kòl bơcah gùng mhàm tơngoh, drồl mhàm nùs, đột quỵ. Cau kòp đồm sơdàng hùc sơnơm jơh tơngai ngui di gơlan lơh gơbàn ngòt rơngơ\t tài gơguh sơdàng tàm mhàm bè ờ loh măt, lơng să…

Bơdìh hơ\ tai, gơwèt mờ ală kòp gơbàn vi khuẩn pal ngui  sơnơm kháng sinh, di lah ngui sơnơm kháng sing neh jơh tơngai ngui, lơh kòp jroă rơlao ha là lơh gơbàn bơta sơndră mờ sơnơm tàm mpồl bơtiàn lơh broă sơm kòp sơlơ kal ke.

“Kờ` ngui sơnơm niam ờ do ờ dă, tơnguh uă cồng nha, bơta lài ngan cau kòp pal ngui sơnơm di jăt jơnau bơto sồr bơh bác sĩ dê, lơh jăt broă sơm kòp. Nền nòn tu\ blơi sơnơm, sền gròi nền tơngai ngui sơnơm dê. Gơwèt mờ ală hìu nhă geh bơta mờng prăp sơnơm den pal sền gròi tùh sơnơm jăt tơngai kờ` sơbì ală sơnơm neh jơh tơngai ngui.

Pal kah prăp gàr sơnơm di pal bè prăp gàr sơnơm tàm tiah kloh, niam, pleh mờ măt tơngai sòl, pleh mờ ală tiah duh ir bè tàm cốp rơndeh ha là ală tiah sùh dà bè hìu um… Tu\ ờ hềt ngui tus den ba` tă sơnơm l^k bơh ngkàr sơnơm. Ală sơnơm bè insulin, sơnơm tơmu\t tềng tơr-è…pal geh prăp niam tàm tùh mrềt… Bè hơ\, ca ngui sơnơm geh gàr niam ờ do ờ dă tu\ ngui”.

Cau mblàng Ndong Brawl