VOV4.K’ho – Kòn cau M’nông geh uă bơta jơnau đơs pơnđik niam ngan. Đơs pơnđik là phan sa nùs nhơm tàm rài kis pah ngai, đơs pơnđik kung là rơnàng tơrbo\ bơh dau M’nông mờ yàng tàm pah dơ\ lơh chờ, lơh yàng kuơ màng. Bơh rài kis lơh broă sa làng bol dê, neh lơh gơlik ală jơnau đơs pơnđik kis sùm mờ tu\ tơngai, ai tơnggo\ bơta kis pràn ngan mờ nùs nhơm kờ` gơboh sàng goh, bal hiă mơkung lơh bơn niam ngan.

Tàm rài kis nùs nhơm bơh kòn cau M’nông dê, đơs pơnđik là dùl broă lơh tàm rài kis pah ngai ờ gơtùi ờ geh. Đơs pơnđik M’nông geh uă bơta bè đơs tàm sơ pơ\ pơr, đơs pơnđiang, đơs yal jơnau (gam geh hòi là Ot n’drong), đơs rac yàng… Tơl bơta geh ală gùng đơs krơi is, gơ jat tàm tơl bă tiah mờ dà đơs bơh cau đơs pơnđik dê. Nghệ nhân H’Plơ, ơm tàm [òn Bu Dak, xã Thuận An, kơnhoàl Dak Mil, càr Dak Nông pà git: “Đơs pơnđik M’nông geh uă bơta, geh uă ngan gùng đơs, mờ gùng đơs tờm ngan rlau jơh là đơs rac yàng, đơs Ot n’drong (hơ\ là đơs pơnđik yal yau). Ai bơta đơs pơnđik ndai den khi đơs tàm sơ pơ\ bơr ùr klau kờ` đơs bơta tàm kờ`, jờng rơ lơh broă, lơh sa den khi đơs jat gùng tâm pât (hơ\ là đơs jat bơta kờ` nisơna), têt ta wêu, yun yơ\, đơs pơnđiang oh… tơl nă cau, tơl bă tiah den geh gùng đơs pơnđik krơi is”.

Gùng đơs tàm jơnau đơs pơnđik M’nông den gơ ndrờm bal, mơya tơl jơnau đơs pơnđik krơi is den geh đơs mờ sap đơs krơi is, geh tu\ den rơ le\ rơ lùn, lơ bơn niam, geh tu\ den gơguh jơnhua, pràn kơldang… Tơngume jơnau đơs pơnđik den li la mờ niam ngan, ai go\ bơh ală bơta geh is bè mhual, mìu, àng kơnhai, càl, chi che, bơnơm.. tus ală broă kah yau, mpồl bơtiàn, ală jơnau lùp, jơnau còp mờ jờng rơ cồng nha lơh broă, ai tơnggo\ bơta kờ` gơboh tiah ơm kis, brê bơnơm, kờ` rài kis, kờ` kòn bơnus… Bơh sap đơs bal hiă, tơl jơnau đơs pơnđik là dùl bơta bơceh nisơna cèng bềng bơta kờ` gơboh bơh cau đơs pơnđik dê.

Jơnau đơs pơnđik M’nông uă ngan rlau jơh là ală bơta đơs pơnđik yal yau, đơs pơnđik yal mat cau tàm jơi nòi (gam geh hòi là yal Ot n’drong), geh ai tơnggo\ bơh jơnau đơs pơgồp bal mờ muh mat, să jan. Sap đơs niam mờ chài lơh pơgap, cau đơs pơnđik ai să jan he lơh bè cau geh đơs tàm jơnau đơs pơnđik, ai tơnggo\ bơta pin dờn là, ală jơnau yal tàm yal yau là rài kis rài yau bơh kòn cau he dê.

Ai ală jơnau đơs pơnđik lơh yàng, rac yàng, `ìm rơpu den geh đơs jat gùng đơs bè ờs, jơnau đơs geh rơndap sap sèng ring ngan, rơle\ rơlùn. Jơnau đơs pơnđik geh đơs tàm ală dơ\ lơh yàng, lơh dơ\ lơh yàng bơh cau M’nông dê bè jrô ndơp, ndu gơn rơh rlau.

Dùl gùng đơs pơnđik li la mờ geh đơs uă ngan tàm jơnau đơs pơnđik M’nông dê là đơs sơ pơ\ bơr. Tơngume jơnau đơs pơnđik kờ` yal bơta sơ nơng, nùs nhơm bơh cau đơs pơnđik dê, jờng rơ nùs nhơm kờ` gơboh [òn lơgar, tàm kờ` ùr klau, nùs nhơm kờ` gơboh jơh nùs mờ bơta kơp kờ` gơboh gơbài. Sap đơs pơnđik rơle\ rơ lùn, cèng wơl bơta ngềt ngơt, ring lơngai cau iat in.

Bal mờ hơ\, đơs pơnđiang bơh kòn cau M’nông dê kung li la ngan. làng bol gơtùi đơs pơnđiang kòn tu\ tam tơngời, tùc kòi, tu\ bo\ phe, bơ\ dà… Den tàng, khi pơnđiang ờ mìng mờ jơnau đơs mờ gam bal mờ nùs nhơm ram mhu\ , cah jat să jan, jat ală sap đơs bơh jơnau pơnđiang dê, mờ sap đơs rơle\ rơ lùn, lơ bơn niam, mơya ai go\ loh làng rài kis lơh broă, lơh sa. Nghệ nhân Thị Phiơn, ơm tàm [òn Bu Prâng, xã Dak Ndrung, kơnhoàl Dak Song, càr Dak Nông pà git: “Đơs pơnđiang den geh gùng đơs Yun yơ\, Têt ta wêu, tâm pât (đơs jat bơta kờ` ni sơna).. He sơnơng bơta lơi den he đơs pơnđiang bơta hơ\, pơn yơu bè M’nông Preh den khi đơs pơnđiang Têt ta wêu; M’nông Nong, Prâng den đơs Biăt, hơ\ sồng Yun yơ\, tàm tơl tiah khi đơs jat săp bơh tiah hơ\ dê”.

Đơs pơnđik M’nông bơh uă rài do neh gơ gơs là bơta niam chài nùs nhơm ờ gơtùi ờ geh tàm rài kis bơh làng bol dê. Khi gơtùi đơs pơnđik tàm gùng lòt lơh mìr, lòt tàm brê, lòt tàm dà croh, đơs tàm dơ\ lơh chờ, lơh yàng, đơs tu\ lơh broă, đơs pơnđing kòn bic, đơs tàm tu\ nhơl `o\, đơs bal tàm dơ\ ies bồc… Gơwèt mờ cau M’nông, đơs pơnđik bè krơh sòl wơl tơl bơta bơh rài kis dê, ai tơnggo\ tơl kơnă nùs nhơm, huềng soàn, bơta kơp kờ` dê. Nghệ nhân H’Plơ, ơm tàm [òn Bu Dak, xã Thuận An, kơnhoàl Dak Mil, càr Dak Nông pà git: Ală jơnau đơs pơnđik geh mblàng wơl ală rơnàng tơnơ\ in mờ geh mblàng wơl mờ bơr, den tàng sùm geh bơta bơceh pa, ai go\ bơta sơnơng bơh cau đơs pơnđik dê tàm dùl bơta geh ngan mùl màl: Băng:

“Jơnau đơs pơnđik ờ git loh là geh bơh tu\ lơi, mìng git là geh mblàng wơlm ờ bơr bơh rài ồng mò mờ geh lơh gơs bơh lơh broă pah ngai. Geh ală jơnau đơs pơnđik geh mblàng wơl bơh rài do tus rài ndai bè ală jơnau đơs pơnđik yal yau, hơ\ sồng đơs rac yàng. Geh ală jơnau đơs pơnđik geh lơh gơlik bơh lơh broă, lơh sa, nùs nhơm kờ` gơboh hìu bơnhă, bơta tàm kờ` ùr klau, gơ jat bè tơl bơta geh ngan, mờ tam gơl jat mpồl bơtiàn mờ cau đơs pơnđik gơtùi cih jơnau pa mơya kung gam gàr bè ờs sap đơs pơnđik neh geh”.

Mờ ală jơnau đơs pơnđik bal hiă, jơh nùs, gùng đơs pơnđik li la, den đơs pơnđik M’nông sùm geh dùl bơta gơ kờ` krơi is ngan. Den tàng, bulah rài kis ngai sơlơ tam gơl, tiah đơs pơnđik ờ gam bè lài do tai, mơya rê tus ală [òn bơh cau M’nông dê tu\ do, bol he kung gam klo sap đơs bơh ală gùng đơs pơn đik niam ngan tàm jơnau đơs sơ pơ\ bơr kờ` gơboh ùr klau, halà bơta lơ bơn niam bơh jơnau đơs pơnđiang dê… Kuơ màng, tàm pah tu\ lơh chờ lơh yàng bơh cau M’nông dê den ală jơnau đơs pơnđik, ală jơnau đơs sơ pơ\ bơr tơr bo\ kờ` gơboh ùr klau geh đơs mờ nùs nhơm krơi is, kờ` đơs bơta kơp kờ` bè dùl rài kis sùm niam bơne\, chờ hờp, gơboh gơbài.

Cau mblàng K’Duẩn