VOV4.K’ho- Bơhiàn niam chài krơi is bơh uă jơi bơtiàn kòn cau dê gam ơm tềng đăp jơnau pơhìn ngai sơlơ gơtìp hu\i roh te\, ngan là 16 jơi bơtiàn geh khà kờp làng bol hơđơm 10 rbô nă cau. Tu\ du, uă bơhiàn niam chài ờs mờng yau ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau do neh geh ală gah, ală kấp mờ ală tiah sền gròi sền gàr mờ prăp gàr. Mơya, broă dong kờl ờ hềt geh di bè bơta kơ\p kờ` bơh làng bol dê.

Gơnoar prăp gàr mờ bơtàu tơnguh bơta niam chài jơi bơtìan kòn cau geh sền là gơnoar krơi is geh bơta kuơ dờng màng ngan gơ wèt mờ làng bol neh geh cih tàm Sơnoa boh lam nam 2013 mờ uă sră nggal adat boh lam. Nàng gàr niam gơnoar do, Dà lơgar he ờ mìng geh ală sră nggal kơrnoat boh lam gah broă do lơh cơng tàng kơrnoat boh lam kơ\ kơl jăp ai broă lơh jăt gơnoar mờ gam geh ală broă lơh, rơndăp broă lơh prăp gàr mờ bơtàu tơnguh bơta niam chài, bè Rơndăp broă lơh prăp gàr, bơtàu tơnguh bơta niam chài ală jơi bơtiàn kòn cau Việt Nam tus nam 2020 jăt Kơrnoat sồ 1270 bơh Thủ tướng Chính phủ dê; jơnau cih bơh Bộ Giáo dục mờ Đào tạo dê bè broă ai ngui tu\ jiơ bơto dà jơi bơtiàn kòn cau ai kuang bàng, công chức lơh broă tàm tiah jơi bơtiàn kòn cau in…

Bơta ngai sơlơ hu\i roh mờ roh rơhời rài kis niam chài is ờs mờng bơh yau ală jơi bơtiàn kòn cau dê (tàm bơrlu\, tam gơl, tàm bơtờp bơta niam chài, roh rơhời dà đơs mè deh dê…” gam gơlik geh tàm uă gah krơi is, ngan là gơ wèt mờ 16 jơi bơtiàn kòn cau dùl êt nă cau, tàm hơ\ geh: Si La, Ơ Đu, Brâu, Rơ Măm, Pu Péo, Cống, Mảng, Bố Y, Lô Lô, Cờ Lao, Ngái, Lự, Pà Thẻn, Chứt, La Ha mờ La. Bơh dà đơs, ală phan ngui tàm rài kis pah ngai, tus rơndăp lơh hìu đam, ală dơ\ lơh yàng lơh chờ tàm rài kis mpồl bơtiàn (`ô bau, ies tơ\p [ồc, duh khuai…) gơ jăt bơhiàn niam chài krơi is ờs mờng bơh yau mờ krơi is ngan bơh tơl jơi bơtiàn dùl êt nă cau dê gam geh prăp gàr, ala tàm hơ\ là bơhiàn niam chài bơh cau geh gal cau dê. Bơta gơrềng bơh bơta do dê geh gơlời wơl ală jơnau lồi du\t kal ke ngan gơtùi gi\t lài, ờ go\ di [ươn [oài mìng là ngai sơlơ hu\i roh te\ bơhìan niam chài krơi is ờs mờng bơh yau jơi bơtiàn kòn cau dê, mờ pơgồp bal mờ ală bơta gơrềng tus lơh sa- mpồl bơtiàn ndai digơlan gơlam tus bơta roh thi\t bơh bàr pe jơi bơtiàn kòn cau ờ gal kòn bơnus tàm rài tơnơ\ do.

Đảng mờ Dà lơgar he sùm sền gròi tus broă prăp gàr, ngui niam bơta kuơ niam chài ờs mờng bơh yau ală jơi bơtiàn kòn cau dê, đơs nền bơta niam chài ờs mờng bơh yau ală jơi bơtiàn kòn cau dê là dùl bơnah ờ gơtùi tam cah is tàm rài niam chài jơi bơtiàn Việt Nam dê. Thủ tướng Chính phủ neh geh Kơrnoat sồ 1270 ngai 27/7/2011 bè broă ki\ Rơndăp broă lơh “Prăp gàr, bơtàu tơnguh bơta niam chài ală jơi bơtiàn kòn cau Việt Nam tus nam 2020”. Bulah broă lơh prăp gàr bơta niam chài ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau neh geh ală gah lơh broă geh gơnoar mờ gơnoar ătbồ tàm tiah do sền gròi, mơya cồng nha ờ hềt uă, mờ jơnau tờm gơbàn bơta do là tài bơh ờ tơl priă jền. Pơnyơu bè tàm [òn Seo Hai bơh làng bol Si La dê tàm xã Can Hồ, kơnhoàl Mường Tè, càr Lai Châu geh rlau 60 hìu bơnhă, mờr 300 nă cau. Ală nam rềp ndo, geh Dà lơgar dong kờl lơh sa, rài kis lơh sa bơh làng bol [òn Seo Hai dê neh rơhời tơl ngui tơl sa. Mơya, đờng goòng, jơnau pơnđik, jơnau tam ya, phan ngui soh bơh jơi bơtiàn dê neh gơtìp hu\i roh te\. Mò Hù Thị Xuân, dùl nă cau nghệ nhân bơh [òn Seo Hai dê mùl gi\t uă ngan jơnau đơs crih, jơnau tam ya bơh jơi bơtiàn dê, bơh [òn dê neh lam lòt jòi tơrgùm, bơto yal wơl ai ală bol kơnòm in sền gàr bơhiàn niam chài ờs mờng bơh yau jơi bơtiàn dê. Mơya, nàng lơh tơngkah wơl nùs nhơm kờ` gơboh mờ dong rơnàng kơnòm să in gi\t wa\ geh gơnoar broă bơh he dê tàm broă sền gàr mờ ngui niam bơhiàn niam chài krơi is bơh jơi bơtiàn dê, mò Xuân dan bè do: Bol a` ờ go\ gi\t sră bờh, tìp mat tơm bơh bơr kung ờ geh uă sơl, tu\ do, bơhiàn niam chài is bơh bol hi dê den ngai sơlơ gơtìp hu\i roh te\, lơh wơl den ờ geh priă nàng bơcri lơh. Dà lơgar dong kờl [à làng bol sền gròi kơlôi sơnơng nàng lơh bè lơi prăp gàr geh bơhiàn niam chài krơi is bơh yau jơi bơtiàn dê.

Tàm khà ală jơi bơtiàn tàm Hà Giang, cau Clao là dùl tàm ală jơi bơtiàn geh khà kờp làng bol dùl êt ngan. Mò Hầu Thị Sử ơm tàm thôn Tòng Chứ, xã Sính Lủng, kơnhoàl Đồng Văn pà gi\t, tu\ do thôn Tòng Chứ geh 6 tàm 43 hìu bơnhă làng bol Clao, mơya làng bol kung gam prăp gàr geh ală bơhiàn niam chài geh kuơ bè phan ngui soh, jơnau đơs pơnđik, jơnau tam ya, broă lơh ờs mờng bơh yau…Mơya, mò Sử kung đơs là, tài bơh ơm kis tàm bơrlu\ bal mờ bàr pe jơi bơtiàn ndai den tàng geh pơhìn hu\i roh te\ rài kis niam chài is là uă ngan den tàng Dà lơgar pal sền gròi uă rlau tai. Mò Sử dan: Kơ\p kờ` ngan là Dà lơgar pờ ơdu\ bơto pơlam broă lơh tà` phan mờ mai àu mpha phan ngui soh ai jơi bơtiàn in, ơdu\ bơto đơs jơnau pơnđik ai oh kòn, kòn sau in. Dong kờl dùl nơm hìu niam chài tàm dùl anih ngan ngồn nàng làng bol in tus tơrgùm să bal tàm hơ\ nàng tìp măt lơh quèng bal. Cau kra gi\t đơs crih den bơto wơl bal mờ gơ\p in. Sa tềp chờ hờp geh nggui `o\ tơm bơh bơr bal mờ gơ\p, đòm đơs jơnau pơnđik mờ gơ\p, bơto ai bol kơnòm in đòm jăt bơsram bal. 

Pu Péo là dùl tàm ală làng bol ơm kis jo\ rài ngan rlau jơh tàm tiah bơnơm lồi tiah đah tô dà lơgar, càr Hà Giang, tơrgùm uă tàm xã: Phố Là, thị trấn Phó Bảng, kơnhoàl Đồng Văn mờ ală xã: Sủng Tráng, Phú Lũng, kơnhoàl Yên Minh mờ dùl êt nă cau gam wơl ơm kis tàm kơnhoàl Bắc Mê. Bơh rài yau tus tu\ do, ală jơnau đơs pơnđik, ală dơ\ lơh yàng duh khuai mò pàng, duh khuai yàng Brê, dơ\ lơh yàng lòt lơh broă sa, tơn kăp kòng, `ô bau kung gam geh làng bol Pu Péo prăp gàr sơl. Kuơmàng, làng bol gam geh dùl nơm hìu mò pàng geh lơh tàm dùl tiah thòng tàm gùl 2 nơm bơnơm bơh Phố Là dê, bal mờ ală tơr`ang lơh mờ pơnai lu\, [làng lu\, gùng lòt dă mờ lu\ lơm. Kơlik hìu geh lơh mờ ù kơnềt tu\ do tơrlơm lề jơh tàm bơta rơ`ah rơ`ơ. Ồng Củng Phù Vần, cau geh bơngă pin dờn bơh thôn Chúng Trải, xã Phó Là dê đơs là, dilah geh prăp gàr, Gơlăng do geh gơ gơs là dùl “anih prăp gàr phan kuơ yau kis” bơh làng bol Pu Péo dê. Ồng Củng Phù Vần, đơs: Tiah hìu yau do den tu\ do neh tơrlah tơrlơm jơh ih, jrong hìu kung gam sơl tềng hơ\. Bol a` kờ` dan mờ Đảng, Dà lơgar dong kờl priă jền nàng dong kờl lơh wơl hìu yau hìu mò pàng bơh jơi nòi dê, kung là hìu yau, hìu mò pàng bơh jơi bơtiàn dê.

Cau Brâu là jơi bơtiàn geh khà kờp làng bol dùl êt nă ngan tàm lơgar he, mìng pơgăp rlau 400 nă cau mờ ndrờm ơm kis tàm [òn Đăk Mế, xã Bờ Y, kơnhoàl Ngọc Hồi, càr Kon Tum. Jăt ồng Thao La, cau geh bơngă pin dờn bơh [òn dê yal, den ală nam do, làng bol neh geh Dà lơgar pà priă jền nàng lơh hìu rông, blơi bòr cing, blơi mồng mơya ờ hềt lơh geh jơnau kờ` bơh làng bol dê. Ồng Thao La, kơ\p kờ` bè do: Rài yau, jơi bơtiàn Brâu, hìu rông geh lơh tàm gùl, ai hìu đam den geh lơh dar wil gùt dar. Kơnờm mờ Đảng mờ Dà lơgar sền gròi nàng lơh.

Tus tu\ do, uă rài kis niam chài ờs mờng bơh yau bơh bàr pe jơi bơtiàn kòn cau dê geh pơhìn ngai sơlơ hu\i roh te\. Tàm hơ\, cau Tu Dí (dùl mpồl bơh jơi bơtiàn Bố Y dê) ơm kis uă tàm kơnhoàl Mường Khương, càr Lào Cai. Tài gơrềng bơh ală tu\ ntrờ` ơm kis mờ rài kis ơm kis, làng bol rơhời hu\i te\ dà đơs bơh mè deh dê. Ồng Lồ Phủ Dìn, ơm tàm xã Thanh Bình, dan: Tu\ do, dà đơs bơh bol a` dê jơh roh jơh ih, cau kra gam gi\t đơs den dùl êt nă ngan. Bơta mờ a` kơ\p kờ` ngan rlau jơh là sền gàr dà đơs, kờ` Bộ Văn hoá geh ală rơndăp broă lơh jòi tơrgùm, dong kờl priă jền nàng lơh wơl.

Ơ làng bol mờ gơ\p bơyô! Bơta 5, Sơnoa boh lam nam 2013, cih: “Lơgar Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam là dà lơgar tơrgùm dùl bơh ală jơi bơtiàn ơm kis bal tàm dà lơgar Việt Nam. Ală jơi bơtiàn ring bal, tam klăc, sền dờng màng mờ tàm dong kờl bal bơtàu tơnguh; kơryan jơh ală broă lơh tam cah is, ờ rờm bal jơi bơtiàn. Dà đơs dà lơgar là dà Yoan. Ală jơi bơtiàn geh gơnoar ngui dà đơs, akhar cih, sền gàr bơhiàn niam chài is jơi bơtiàn dê, ngui niam ală adat bơhiàn mờng quèng ờs mờng bơh yau mờ bơta niam chài niam bơne\ bơh he dê. Dà lơgar geh broă lơh bơtàu tơnguh tơl làm mờ ai tơl bơta nàng jơh ală jơi bơtiàn kòn cau in ngui niam bơta pràn dơlam is, bơtàu tơnguh bal mờ dà lơgar”. Ngan den tàng bè hơ\, ală jơnau dan, jơnau sồr, broă lơh bơcri priă di broă, di pal bơh ală ala măt 16 jơi bơtiàn geh khà kờp làng bol hơđơm 10 rbô nă dê geh gơ gơs là bơnàng jă nàng dong ai ală bộ, ală gah, ală tiah in kơlôi sơnơng nàng làng bol sền gàr, prăp gàr mờ ngui niam ală bơta kuơ niam chài ờs mờng bơh yau bơh jơi bơtiàn dê ngai sơlơ geh kuơ mờ geh cồng nha rlau.

Cau Giàng Seo Pùa- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến