Jat mpồl lơh sơnơm dunia (WHO), tàm nam do, di 1/3 khà cau tàm gùt dunia gơbàn gơ tờp kòp bơsia\  mhàm mờ Việt Nam gam ơm dơ\ 12 tàm 22 lơgar geh gơbàn kơnjơ\ kơnjut ngan kòp bơsia\  mhàm jơnhua rlau jơh dunia, ơm dơ\ 4 tàm 27 lơgar geh gơbàn  gơ dra\ wơl sơnơm kòp bơsia\ mhàm jơnhua rlau jơh dunia.

            Jat jơnau yal bơh Gah lơh sơnơm dà lơgar, pah nam Việt Nam geh di 130 rbô na\ cau gơbàn kòp  bơsia\ mhàm pa, 170 rbô na\ cau gơbàn kòp bơsia\ mhàm gam gơbàn, di pơgap 3.500 na\ cau gơbàn kòp bơsia\ mhàm gơbàn gơ dra\ sơnơm, gam  sơnđan ờ tàm sơnơm mờ ngan ngồn la geh tus 18 rbô  na\ cau chơt bơh kòp bơsia\ mhàm. Den tàng broa\ sền gròi kòp bơsia\ mhàm la dùl tàm ala\ broa\ lơh bơtàu tơngguh rbô nam mờ Việt Nam gam pơrgon mờ mpồl bơtìan dunia. Pơnjat hơ\,  tus nam da\, Việt Nam lơh ngan gơmù 50% cau gơbàn kòp pa mờ cau chơt bơh kòp bơsia\ mhàm pơndrờm mờ nam 2000. Mờ tus jơh nam da\ -2015 tơmù cau, cau gơbàn kòp bơsia\ mhàm tàm mpồl bơtìan gơmù hờ đơm 187 na\ cau tàm 100 rbô na\ cau, tơmù khà cau chơt bơh kòp bơsia\ mhàm gơmù gam hờ đơm 18 na\ cau tàm 100 rbô  cau.

            Kờ` lơh geh bơta kờ` do, Broa\ lơh  rcang sơndra\ kòp bơsia\ mhàm dà lơgar neh ai tơlik 8 broa\ lơh ai go\ tơl làm mờ go\ lơh pa ngan. Tàm hơ\,  geh lơh ngan mut lơh sền wơl, tam gơl mờ bơsir ala\ broa\ lơh di pal mờ mùl màl tàm  broa\ lơh rcang sơndra\ kòp bơsia\ mhàm, tơngguh broa\ lơh git gờ` kòp bơsia\ mhàm gờ` mờ sơm kòp geh bời kòp bơsia\ mhàm. Bơta ndai, pờ ơnàng tam klac dunia, nhap nhar mờ lơh lài lam sồr dong kờl bơh ala\ mpồl bơtìan dunia, tam klac lơh broa\ bal nền nòn mờ ala\ lơgar  rềp bal mờ dunia kờ` geh bơsong bal ala\ bơta gơlik geh, sơm kòp mờ bơtờp kòp bơsia\ mhàm gan nhàr lơgar kung bè ala\ cau tus aniai bơtờp kòp, mơ kung geh broa\ lơh sền sơnơng lơh geh broa\ lơh àng bơtàu tơngguh bơta pràn sền gàr kloh kòp… tàm ala\ càr, bòn dờng tàm gùt lơgar.

            Nàng tơngguh broa\ lơh git go\ kòp bơsia\ mhàm tàm broa\ lơh rề ơnàng gùt plai ù, lơh niam bơta geh tơmoh kòp bơsia\ mhàm bơh at bồ  niam ala\ bơta gơbàn bơh gùng ta\ nhơm, pơ gồp bal bơtàu tơngguh pràn bơh lơh sơnơm đah đơm, lồi nam 2011, Lâm Đồng la dùl tàm 6 càr geh rwah nàng mut lơh broa\ lơh kes pria\ gùt dunia dar 9 rcang sơndra\ kòp bơsia\ mhàm Việt Nam, bơh mpồl lơh sơnơm dunia dong kờl. Bulah mìng geh kơnhoàl Đức Trọng mờ bòn dờng Bảo Lộc geh dờp lơh, gơya broa\ lơh rcang sơndra\ kòp bơsia\ mhàm neh geh càr Lâm Đồng nhap nhar mut lơh ơnàng tàm càr. Kơnờm bơh hơ\, ala\ cau kòp bơsia\ mhàm pa, bơh geh kham geh git go\ tàm càr ndrờm geh ai tàm bơta at bồ sơm kòp di pơlam bơh  gah lơh sơnơm dà lơgar, ngan la geh pơ gồp bơtàu tơngguh git wa\ bè kòp bơsia\ mhàm tàm bòn lơgar, kờp bal tàm  tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau. Bè lo\ Ka’ Joel kis tàm ntum Rô Men, kơnhoàl Dam Rông, càr Lâm Đồng, bơh ngai geh hìu sơnơm ntum kham, git la he gơbàn kòp bơsia\ mhàm mờ geh sơm kòp di pal mo, tus tu\ do mìng  tơnơ\ 2 nhai bơta pràn sa\ ja` neh geh pràn ua\ rlau. Lo\ Ka’ Joel đơs:“Lài do a` gơbàn bơsia\ mờ bơsia\ sùm, tu\ bơsia\ den gơbàn gơ sap ntơh, kan ta\ nhơm mờ bơsia\ gơlik mhàm. Tu\ geh lòt kham  mờ sền kơnhà den tu\ hơ\ he hơ\ sồng git la gơbàn kòp bơsia\ mhàm. Hìu sơnơm ntum neh ai sơnơm, tu\ do neh tus nhai dơ\ 2 bloh, go\ gơlơh tàm sa\ neh pràn rlau tai”.

            Jat gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng, bơh tu\ mut lơh broa\ lơh  kes pria\  gùt plai ù dar 9 cơldu\ rcang sơndra\ kòp bơsia\ mhàm Việt Nam, khà cau kòp bơsia\ mhàm tàm càr tus sơm kòp neh gơguh ua\ ngan mờ rlau 90% cau kòp geh sơm bời kòp. Ờ mìng pơ gồp lơh jơh kòp bơsia\ mhàm mờ gam geh lơh niam khà tơmoh kòp bơh ròt lơh sơnơm bòn lơgar.

Kòp bơsiă  mhàm là kòp gơtìp ngòt rơngơ\t ngan tus mờ màng kis, kung bè bơta pràn kơl dang să jan cau gơtìp kòp, bal mờ broă di gơlan gơtìp uă tàm mpồl bơtiàn. Pal kah ngan, broă gơtìp kòp do di gơlan geh tus mờ ală cau, ờ geh cau lơi là ờ gơtìp. Kờ` dong kờl làng bol wă rơlao tai bè ală broă kờ` g^t mờ sơn kòp bơsiă  mhàm, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Đoàn Văn Điện lơh broă tàm anih sơndră mờ kòp mpồl bơtiàn càr Lâm Đồng bè tơngu me do.

-Ơ bác sĩ, lơh bè lơi kơ` g^t wă tòm he neh gơtìp kòp bơsiă  mhàm?

Bác sĩ Đoàn Văn Điện: Tu\ să he gơl^k geh ală bơta bè bơsiă gơl^k kơnhà jo\ tàm 2 poh. Bơdìh hơ\ tai, să bồ he rơgai, ờ bơbài sào sa, glar tàm să, duh să ờ uă tàm tu\ trồ mho, gơl^k kơl hề tu\ trồ mang, mờ bơsiă  mhàm. Tu\ go\ ală bơta gơl^k geh bè do, den he pal tus mờ hờ hìu sơnơm kờ` geh kham mờ g^t go\ kòp di tu\. Tàm do, he geh lơh ală broă kờ` g^t go\ kòp pal geh lơh, kờ` gờ` g^t kòp.

-Ơ bác sĩ? Bè hơ\ kòp bơsiă  mhàm gơtòp tàm mhàm bơh cau tàm pòr mhàm bal lah ờ?

Bác Sĩ Đoàn Văn Điện: Kòp bơsiă  mhàm là 1 bơta kòp gơtòp hờ bơdìh, ờ di là kòp gơtìp tàm mhàm cau pròc mhàm bal. Bu\ lah bè hơ\, kòp do gơl^k geh nùs nhơm hìu nhă. Tàm hìu nhă geh 1 nă cau geh kòp tàm klờm soh, geh vi khuẩn tàm kơnhà den tu\ cau hơ\ bơsiă ngkhàk, vi khuẩn do l^k bơdìh mờ ală cau kis gùt dar geh tìp, rơhồp ală vi khuẩn do den gơs là cau gơtìp kòp bơsiă  mhàm. Mờ tu\ să he ờ pràn tàm broă sơndră mờ kòp, den kòp bơsiă  mhàm gơs là kòp ngan mờ gơtòp tai tus hờ cau gùt dar.

-Di bè hơ\ ơ bác sĩ, di lah he c^t sơnơm vaccine den gam gơtìp kòp bơsiă gơl^k mhàm tai lah ờ?

Bác sĩ Đoàn Văn Điện: Vaccine BCG den sền gàr geh rơlao 80% khà kơnòm dềt mờ tơngai sền gàr rơlao 15 nam. Tu\ do, geh 1 dơ\ lùp sền chờ hờp ngan là broă c^t sơnơm vaccine neh geh lơh uă. Mờ ală kơnòm kòn se tu\ pa deh den neh geh c^t sơnơm vaccine BCG sơndră mờ kòp do. Khà c^t sơnơm vaccine BCG sơndră geh uă ngan, di gơlan tus 100%.

Tu\ kòn se neh c^t sơnơm vaccine BCG sơndră bè hơ\, den broă di gơlan gơtòp kòp bơsiă  mhàm ờ uă ngan. Mờ di lah cau kòp gơs là kòp bơsiă  mhàm den kung  ờ hoan jroă bè kòp lao kê, lao màn não, là ală kòp lơh ngòt rơngơ\t ngan.

-Ơ bác sĩ, kòp bơsiă  mhàm geh sơm bời lah ờ?

Bác sĩ Đoàn Văn Điện: Kòp bơsiă  mhàm geh sơm bời di lah he sơm kòp jăt mờ jơnau bơto sồr bơh kuang bàng lơh sơnơm dê. Hơ\ làm pal hùc sơnơm pơgồp bal mờ uă bơta sơnơm, tơl sơnơm, di tơngai, ndrờn bal mờ lơh jăt di pal broă sơm kòp jăt jơnau bơto sồr bác sĩ dê. Mờ bơdìh hơ\ tai kung pal geh jơnau tam pà bal, dong kờl bal bơh mpồpl bơtiàn kờ` cau kòp iang nùs sơm kòp.

Tu\ do, jăt mờ jơnau tơrgùm bơh broă sơndră mờ kòp bơsiă  mhàm dà lơgar yal, kung bè broă sơndră mờ kòp bơsiă  mhàm càr Lâm Đồng dê, den khà sơm bời kòp do là uă ngan, tus 90%. Mìng geh ờ uă cau sơm kòp ờ bời-hơ\ là ală cau geh kòp mờ ờ lơh jăt ală kơrnoăt sơm kòp mờ hùc sơnơm ờ ndrờm bal, ờ tơl, ờ di tơngai mờ sơbì sơnơm nggùl gơl, ờ lơh jăt broă sơm kòp jơh tơngai.

- Ơ bác sĩ, tu\ do, tàm càr Lâm Đồng den broă sơndră mờ kòp bơsiă  mhàm neh geh lơh bè lơi?

Bác sĩ Đoàn Văn Điện: Tu\ do, broă sơndră mờ kòp bơsiă  mhàm càr dê neh geh lơh tus tàm ală kơnhoàl, bòn dờng tàm gùt càr. Tàm tơl kơnhoàl, bòn dờng ndrờm geh 1 mpồl lơh broă sơndră mờ kòp bơsiă  mhàm, dờp kham mờ sơm kòp cau kòp in tu\ gơtìp kòp.

- Ưn ngài bác sĩ.