Tơngai lài do,  kòp sởi, ngan la kòp sởi tàm kơnòm dềt pơnjat tai gơbàn kan ngan git lài. Tàm jơnau Pràn kơldang sa\ ja` mờ rài kis, ngai do geh đơs bè bơta kòp sởi gam gơ pơhìn gơbàn ua\ tàm càr Lâm Đồng. Pơnjat hơ\, la tơnggu me jơnau lùp mờ bác sĩ Trần Thị Thu Hương kuang jat jơng at bồ Hìu sơnơm rcang lài càr Lâm Đồng bè ala\ bơta pal kah tàm boa\ rcang sơndra\ kòp sởi tus mờ kơnòm dềt.

            ………………………

            Nam 2013, khà cit sơnơm rcang sơndra\ lài kòp sởi tàm kơnòm dềt bơh 9 nhai dờng rlau tàm càr Lâm Đồng geh rlau 98%. Do la khà broa\ cit sơnơm rcang lài kòp sởi jơnhua ngan. Kơnờm bơh hơ\, khà kơnòm dềt neh geh dờp git gơbàn kòp sởi tàm Lâm Đồng la êt ngan. Nền nòn, bơh bồ sơnam tus tu\ do, tàm 98 na\ kơnòm dềt gơbàn kòp duh sa\ gơlik toh pơrhê gơ lơh bè kòp sởi, mìng geh 16 na\ sau geh đơs la neh gơbàn kòp sởi. Bơta pal đơs ngan la, ala\ kơnòm dềt gơnbàn duh sa\ gơlik geh pơrhê gơ lơh bè kòp sởi mờ ala\ oh gơbàn kòp sởi neh gơbàn tàm  ù tiah ơnàng ngan hờ rlau 40 ntum di 10 kơnhoàl, bòn dờng tàm càr, den tàng gơ pơ hìn kòp sởi gơbàn ua\ mờ bơtờp ua\ tàm Lâm Đồng la dờng ngan.

            Jat Anih tờm lơh sơnơm Pasteur, Viện Pasteur Dà Làc, tềng đap bơta gơbàn kòp sởi geh ua\ gơbàn kal ke, kơ lôi sơnơng bơh làng bol dê ờ suk ngan. Den tàng,  khà ala\ cau mè bèp tàm càr Lâm Đồng ai oh kòn lòt cit vaccine tàm ala\ hìu sơnơm geh ai go\ gơguh ua\. Kờp bal pah ngai, hìu sơnơm dờp geh di 75 na\ kơnòm dềt, gơguh rlau 3 dơ\ pơndrờm mờ lài do. Kờ` lơh di pal bơta kờ` bơh làng bol, Viện Pasteur Dà Làc neh lơh  mo ai tơmut pa rlau 500 liều vaccine 3 tàm 1 bơh lơgar Mỹ.

            Kờ` tơngguh broa\ lơh rcang sơndra\ kòp sởi, gah lơh sơnơm càr Lâm Đồng neh  sồr ala\ anih lơh broa\ kham sơm kòp bơyai lơh lơh broa\ tơl 4 kai. Mờ kung, rcang tơl sơnơm tơm ba,  phan bơna, mai\ moc lơh broa\ kờ` gơtùi geh sơm kòp mo di pal tus mờ cau gơbàn kòp sởi. Bơta ndai, tam pà gah sơm kòp kờ` ba` gơbàn cèng guh hờ hìu sơnơm dờng rlau, pleh lơh bơtờp kòp wơl bơh hìu sơnơm mờ nhap nhar lơh pràn mhar broa\ lơh cit vét sơnơm vaccine kòp sởi tàm gùt càr, ngan la ai tơr gùm làng bol tus bal cit sơnơm vaccine sởi ai tus kơnòm dềt in sơnam bơh 9 nhai tus 24 nhai.  Kờ` lơh di bơta kham sơm kòp, sơm kòp ala\ cau kòp sởi tàm càr, Hìu sơnơm dờng càr Lâm Đồng neh blơi geh jơh ala\ phan bơna kham sơm kòp. Bác sĩ Trần Xuân Hoà kuang jat jơng at bồ cơldu\ kham sơm kòp kơnòm dềt hìu sơnơm dờng càr Lâm Đồng đơs:“Tu\ do, gah sơm kòp kơnòm  dềt bơh Hìu sơnơm dờng càr Lâm Đồng neh mờ gam tàm bơta rcang lài nàng geh dờp ala\ cau kòp sởi gơbàn jrua\ ngan. Mờ broa\ lơh la bol a` neh lơh geh dùl cơldu\ cah is, tàm cơldu\ do bol a` neh  geh jơh ala\  mai\ ta\ nhơm Cpap, ta\  nhơm mờ mai\...kờ` rcang geh dờp ala\ cau kòp mờ sơm kòp sởi neh gơbàn aniai kơnjơ\ tus as sồt klờm soh hala gơbàn as sồt kơndoh tơngoh”.

            Jat Hìu sơnơm rcang lài càr Lâm Đồng, kờ` tơmù tus khà lơyah ngan pơhìn bơtờp kòp sởi mờ gơbàn  ua\ kòp sởi tàm càr Lâm Đồng, ngan la bơta lơh bơtờp bơh ala\ hìu bơsram, gah lơh sơnơm neh lơh bal mờ gah bơto bơtê mờ bơsam ala\ bòn lơgar mut lơh pờ ala\ ơdu\ bơto pơlam, geh yal ala\ jơnau tơnggit bơh sơnrờp rcang sơndra\ kòp sởi tus cau lơh sơnơm tàm ala\ hìu bơsram ơdu\ bơh sơnrờp, kai bơsram dùl tàm gùt càr. Mơ kung, lơh pràn tơngguh broa\ lơh sền gròi pràn kơldang sa\ ja` bơh kơnòm bơsram, hìu bơsram pal yal mo mờ gah lơh sơnơm tu\ git go\ kơnòm bơsram geh gơbàn ai go\ kòp sởi  kờ` cah is, sơm kòp mo kờ` kơryan ala\ bơta gơbàn aniai kơnjơ\ bơh kòp sởi lơh aniai. Bác sĩ Nguyễn Hữu Phúc gơnoar at bồ hìu sơnơm rcang lài càr Lâm Đồng đơs:“Tu\ do, bol a` gam mut lơh broa\ cit sơnơm vaccine sởi ai jơh ala\ sau bơh 9 nhai 24 nhai. Mờ bol a` kung neh mờ gam  mut lơh tàm ala\ ngai cit sơnơm. Den tàng, ala\ cau mè mờ cau ròng kòn se pal cèng ala\ sau tus ala\ anih cit sơnơm rcang lài kờ` geh cit bơsir tai dùl ding sơnơm sởi tai, kờ` gàr niam ờ do ờ da\ tus ala\ sau in”.

Tu\ do, kòp sởi gơl^k geh kal ke ngan, geh uă bơta di gơlan gơtòp uă tu\ lơi tàm tơngai tus tàm ờ uă tiah gùt lơgar, tàm hơ\ geh càr Lâm Đồng. Kuơ màng ngan, neh geh uă kòn đềt gơtìp chơ\t tài kòp sởi lơh aniai, lơh ală cau mè, cau bèp geh kòn dềt ờ su\k ơm ngan. Kờ` dong kờl làng bol g^t loh làng rơlao bè ală broă sơndră mờ kòp sởi kòn dềt in, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp mờ bác sĩ Trần Thị Thu Hương kuang jăt jơng atbồ hìu sơnơm rơcang sơndră mờ kòp càr Lâm Đồng bè tơngu me do.

- Ơ bác sĩ, sởi là 1 bơta kòp lơh buơn ngan gơtìp gơtòp mờ lơh ngòt rơngơ\t ngan tus mờ rài kis kòn dềt dê di lah ờ geh sơm kòp di tu\, di bè hơ\ dan bác sĩ pà g^t lơh bè lơi kờ` g^t gờ` bè kòp sởi?

Bác sĩ Trần Thị Thu Hương: kờ` g^t gờ` bè kòp sởi, den bè he neh g^t, kòp sởi là kòp mồr tàm gùng tă nhơm mhar, mồr tàm bơta sơndră mờ kòp mờ mồr tềng bơdìh să tài virus kòp sởi. di gơlan gơtòp uă ngan bơh tàm gùng tă nhơm mờ gơtòp tus mờ cau tìp bal bơh dà kòn dềt geh kòp bè: dà diao ha là dà muh, dà muh kòn dềt ha là ală dà lơi bơh cau geh kòp gơl^k den kung gơtòp tus tàm trồ tiah, ală phan mờ cau kòp neh tìp bè kơ[àng, kơge\, ală phan at, den gơtòp bơh ală phan do tus mờ kòn dềt ờ geh kòp.

Tàm bơh 7 tus 14 ngai tu\ gơtòp virus sởi den tàm kòn dềt ờ geh bơta lơi tơngo\ kờ` g^t, mơya tơnơ\ mờ hơ\ hơ\ sồng duh să ờ uă, bơsiă ờ geh kơnhà ha là gơl^k dà măt, dà muh, jê rơnồng dờ, ờ gơbài l^k mờ tơngai bơh 2 tus 3 ngai pơn jăt mờ tơnơ\ hơ\. Mờ tus ngai dơ\ 3 den he go\ là sởi gơl^k geh ală toh pơrhê, mờ he gam sơnđan là toh. Lài ngan là gơl^k toh tềng muh măt, tơnơ\ jơng kồt, ngko, tơnơ\ mờ hơ\ gơtòp tus tàm ntơh, mờ tus gùt să, 2 đah tê mờ 2 đah jơng. Den tàng, bơta tơngo\ kờ` g^t là tu\ he  go\ ală toh bò tàm bơr kòn dềt. Do là bơta tơngo\ bè kòp sởi lài mờ tu\ gơl^k toh.

-Ơi, di bè hơ\ kòp sởi geh gơl^k ală bơta lơi ngòt rơngơ\t, mờ tu\ do geh ală broă sơm kòp bè lơi?

Bác sĩ Trần Thị Thu Hương: tơnơ\ mờ tu\ gơl^k kòp sởi, den bơta pràn sơndră mờ kòp kòn dềt gơmù, kung bè să cau kòp buơn gơtìp kòp, buơn gơl^k geh di lah he ờ sơm kòp gờ` mờ di tu\ den lơh gơl^k bè jơngo măt, jê ndul gơjroh, kòp tàm klờm soh, kòp tàm tơngoh ha là lơh tus mờ gơtùi lòt rê, chơ\t. Kuơ màng ngan là tàm ală kơnòm dềt, tàm hơ\ uă ngan là ală kơnòm dềt ờ pràn, să rơgai, ha là ală kơnòm dềt gam gơtìp kòp HIV, ha là ală kòp geh bơh dềt. Mờ kuơ màng ngan tus mờ cau ùr geh bun, tu\ gơtìp kòp sởi den buơn ngan gơtìp gơỳo bun ha là deh kòn ờ tơl nhai.

Bè broă sơm kòp sởi, den bè he neh g^t, kòp sởi là kòp gơtòp mờ virus, den tàng ờ geh sơnơm sơm bời. Mơya tàm 72 jơ tơnơ\ mờ tu\ kòp sởi den sơnơm vacsin kung gam geh kờ` tơmù kòp sởi. Mờ cau ùr geh bun, kòn dềt mờ ală cau geh să jan ờ pràn den gơtùi c^t sơnơm, mờ geh cồng nha là dong kờl tơmù kòp sởi tàm 6 ngai bơh tu\  gơtòp virus kòp sởi. Mờ sơnơm, di lah he go\ kòn dềt duh să ờ uă den he gơtùi ngui ală sơnơm tơmù duh, tơmù jê bè sơnơm Paracetamol ha là ală bơta sơnơm tơmù duh ndai. Mơya ờ gơtùi ngui sơnơm Aspirin kòn dềt in. Tàm tơngai gơtìp kòp sởi den di gơlan gơtìp mồr tàm tồr, ha là tàm muh, tàm rơnồng dờ, kòp tàm klờm soh, den he gơtùi hùc sơnơm kháng sinh. Bơdìh hơ\ tai, he kung gơtùi hùc sơnơm Vitamin A mờ khà pràn.

- Ơ bác sĩ, di bè hơ\ he lơh bè lơi kờ` sền gàr cau gơtìp kòp sởi niam ngan, pleh mờ gơtòp tus mpồl bơtiàn?

Bác sĩ Trần Thị Thu Hương: tu\ gơtìp kòp sởi den he pal sền gàr kòn dềt, lài ngan di lah kòn dềt gam lòt bơsram den he lời kòn dềt ơm tàm hìu nàng tam cah is, ba` lời kòn dềt lòt bơsram. Tài tàm hìu bơsram geh gal kơnòm ndai, den broă gơtòp kòp sởi kung gơl^k geh mhar mờ uă rơlao. Di lah ơm tàm hìu den he pal ai kòn dềt ơm tàm tiah niam, ơnàng mờ pal geh lơh kloh sùm să jan kòn dềt in pah ngai. Ai kòn dềt in sa ală phan sa [uơn tơdih mờ tru\ sin.

Bơdìh hơ\ tai, pal ai kòn dềt in hùc uă dà, tài tàm tu\ kòn dềt gơtìp kòp sởi den duh să lơh roh dà, ha là kơnra` să. Ha là he ai hùc dà plai ca`, dà plai kroăc, Vitamin C kờ` bơtơl pràn să jan kòn dềt in, ha là ală dà sơnơm geh lơh bơh chi che. Bơdìh hơ\ tai, tơmù ală broă lơh bè măt, mờ kòn dềt den ba` tar măt krơh, mơya mờ kơnòm dờng di mơ den pal tar măt krơh kờ` pleh mờ măt tơngai sòl.

- Sơndră mờ kòp rơlao mờ sơm kòp, di bè hơ\, dan bác sĩ pà g^t bè broă sơndră mờ kòp sởi?

Bác sĩ Trần Thị Thu Hương: Mờ kòp sởi den he sơndră bè gah lơh sơnơm dà lơgar neh sồr, broă sơndră mờ kòp niam ngan là ai kòn dềt lòt c^t sơnơm vacsin sơndră mờ kòp tơl mờ di tu\. Gah lơh sơnơm dà lơgar kung gam sồr ai ală hìu sơmơm rơcang gàr mờ kòp tàm gùt lơgar, kuơ màng ngan là ală tiah gơl^k geh kòp sởi tơnguh ală broă sền gròi mờ bơto sồr tàm broă tam cah is, bơyai sơm kòp di tu\ kờ` tơmù uă ngan ală cau gơtòp kòp sởi mờ broă gơl^k geh bơta ờ niam, lơh tus chơ\t jê.

-Ơi, ưn ngài Bác sĩ.