Tu\ do, la tu\ tơngai tam gơl kàl, trồ  tiah duh mriềt nisơna, drim tơngai, mho mìu, lơh gơbàn aniai ua\ ngan tus pràn kơldang sa\ ja` bơh tơl cau, ngan la kơnòm dềt tàm ala\ càr Tây Nguyên gơbàn kòp tàm gùng ta\ nhơm gơguh ua\. Kờ` pơ gồp bal broa\ rcang sơndra\ kòp tàm gùng ta\ nhơm tàm kơnòm dềt, làng bol pal ka tus ala\ bơta gơbàn geh bơh ala\ bơta kòp do.

            Sa\ kơnòm dềt geh bơta pràn ờ  pràn ngan den tàng broa\ sơndra\ mờ ala\ bơta lơh kòp đơs  bal la ờ sô ngan. Tàm hơ\, gơbàn as mồr gùng ta\ nhơm la dùl bơta kòp geh gơbàn ua\ ngan mờ geh cau gơbàn kòp mờ chơt jơnhua.

            Kòp as sồt gùng ta\ nhơm geh gơbàn bơh ala\ virus lơh kòp bơh tàm tiah kis gơmut tàm sa\ kơnòm dềt bơh gùng ta\ nhơm. Ala\ bơta virus do di gơlan geh lơh bơtờp as mồr gùng ta\ nhơm tàm kơnòm dềt geh virus hợp bào  gùng ta\ nhơm, virus kòp ngggùh, virus kòp nggùh, virus sởi…Tài bơh kơnòm dềt bơta pràn tàm sa\ la ờ pràn, gùng ta\ nhơm lơyah den tàng bơta sơndra\ mờ ala\ virus ờ pràn ngan bươn ngan gơbàn kòp. Den tàng,  mè bèp kờ` sền gàr sa\ ja` bơh kơnòm dềt nền nòn tềng đap ala\ bơta tam gơl bơh trồ tiah, bè ờ ai kơnòm dềt lòt tàm tơngai duh hala gơbàn sù dà mìu…Ala\ bơta ndai geh gơlam tus kơnòm dềt gơbàn kòp tàm gùng ta\ nhơm la bơh tiah kis  kơnòm dềt gơbàn hat hal, ờ tơl kloh, geh ua\ thul kơmbuh, nhu\ jràu chu…

            Jat cau  gah lơh broa\, kơnòm kòn dềt hờ đơm dùl sơnam, kòn se, kòn se deh nggờ], dềt, dềt ntìng, kơnòm dềt gơbàn kòp toh ut, rang, hala bơh trồ tiah tam gơl, trồ mriềt, ua\ sù ìo, tiah kis gơbàn bơ\ bơl la ala\ bơta geh lơh kơnòm dềt gơbàn bươn kòp rlau.

            Kòp as sồt gùng ta\ nhơm tàm kơnòm dềt geh ala\ bơt ai go\ gơbàn li la ngan mờ geh ala\ bơta gơbàn njơ\, nggờ] krơi is. Nền nòn geh gơbàn bè: Bơsia\, duh sa\, gơ hòr dà muh, ta\ nhơm sơbac, trồm muh gơ guh, gơmù, ntơh gơmù thòng tu\ rhồm ta\ nhơm, geh tu\  sa\ gơbàn jù pàl…Di lah ờ geh bơsong di pal do gơlam tus gơbàn kơr wài, gơ rtơs sa\, sa\ huời, khi ờ bài pô. Gơbàn bơh bơta kòp bơh khà nggờ] tus khà njơ\ mhar ngan den tàng kờ` geh broa\ lơh bơsong gơbàn gơ prồ pu\ sa\, nàng lơh pleh gơbàn aniai ngòt rngơt tus mờ kơnòm dềt.

            Ala\ cau jak geh đơs lài, di lah  mìng gơbàn bơsia\, gơbàn nggù mriềt sùm geh bơta ai go\ bè bơsia\,  duh sa\, gơlik dà muh, ta\ nhơm mờ bơr, ta\ nhơm bè ờs. Kòp geh gơbàn bời is tàm di 2 poh, gơbàn  mờng ngan la bơh virus, ngui kháng sing ờ geh gơ dờp, mìng kờ` sơm  ala\ bơta gơbàn mờ sền gar kòn dềt tàm hìu. Tơm bic kơnòm dềt tềng  anih  ờ hat hal, gàr ram sa\.

            Dilah kơnòm dềt gơbàn ua\ bơsia\, pal ngui sơnơm bơsia\  geh sơnđan bè hoa hồng bạch, quất hấp mật ong… mờ lơh kloh muh, dờ kơnòm dềt in. Kờ` sền gròi ngan broa\ sào sa tus mờ kơnòm dềt: Ai sa ua\ dơ\ tàm ngai, phan sa bươn lề, ua\ phan bơkah bè poac, ka, tap, dà toh… geh gơm tru\ di sa. Kờ` pal ai kơnòm dềt hùc  tai  dà, sa plai chi nàng geh tai vitamin A mờ C. Dilah duh sa\ ua\ rlau 38 độ C, kờ` tơmù duh sa\ mờ sơnơm Paracetamol khà bơh 10-15mg/kg/dơ\. Tàm tơngai sơm kòp tàm hìu, dilah go\ kơnòm dểt bơsia\ jo\ jòng,  ta\ nhơm glar, kan ta\ nhơm, pô êt, ờ hùc dà hala sa\ gơbàn  bòl glar rlau, kờ` cèng mo kòn dềt tus kham mờ bác sĩ nàng geh sền kòp mờ sơm kòp di pal.

            Kơnòm dềt gơbàn ua\ duh sa\, ta\ nhơm mhar la bơta ai go\ bơh gơbàn kòp as sồt klờm soh. Kơnòm  dềt gơbàn as sồt klờm soh kơnjơ\ sùm gơbàn bơsia\, duh sa\, ta\ nhơm mhar geh thòng tềng  pung ntơh. Tàm dilah kơnòm dềt gơbàn as sồt  klờm soh, mè bèp pal sền jat nền nòn ngan. Kờ` pal siam phan sa tơl pràn sa\ kơnòm dềt in. Dilah 2 ngai ờ gơ pơ rài, den kờ` pal ai kơnòm dềt lòt mo tus hìu sơnơm sơm kòp dong mo mờ geh sền gar ngan ngồn.

            Jat bơh ala\ bác sĩ chuyên khoa, mờ kòn se hờ đơm 2 nhai, bal mờ ala\ bơta gơbàn bal bơh as sồt klờm soh den kòn se geh ai gơbàn is bè kòn se ờ duh sa\ mờ gơbàn mriềt sa\, bu ờ pràn, gơlik kơm buh tềng bơr, ta\ nhơm ờ ring, gơbàn gơ rpơt sa\, bic bòl glar, kòn se hờ đơm 2 nhai gơbàn as sồt klờm soh ba` di sơm kòp is tàm hìu, kờ`  pal cèng khi tus sơm kòp hờ hìu sơnơm.

            ……………………………………

Bè jơnau pa yal, kòp tàm gùng tă nhơm kơnòm dềt gơl^k geh uă tàm tơngai tam jàu kàl tu\ do, di lah ờ sơndră mờ kòp di tu\, geh ngòt rơngơ\t ngan tus mờ kơnòm dềt. cau ai jơnau tơng^t jơnau đơs do neh lùp bác sĩ Phạm Hồng Lâm kuang jăt jơng atbồ gah sơm kòp gơtòp, hìu sơnơm càr Dak Lak bè ală bơta mờ cau mè, cau bèp pal kah sơndră mờ kòp tàm gùng tă nhơm kòn dềt in.

-Ơ bác sĩ, càr Dak Lak là tiah geh kòp tàm gùng tă nhơm kơnòm dềt gam gơl^k geh bè lơi?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Càr Dak Lak là tiah kơh bơnơm, trồ tiah tam gơl ni sơna den tàng kòp gơl^k geh tàm càr do kal ke ngan, tàm hơ\ geh kòp tàm gùng tă nhơm kơnòm dềt gơl^k geh kal ke ngan mờ gơl^k geh jăt kàl duh ha là tam gơl kàl bè bơh nhai 3 tus nhai 6. Bu\ lah bè hơ\, tài trồ tiah kal ke tàm Tây Nguyên den tàng kòp do gơl^k geh sùm gùt nam.

-Di bè hơ\, tàm tơngai tam gơl kàl bè tu\ do, kòp ngòt rơngơ\t gơl^k geh bè lơi?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Kòp gơl^k geh bơh uă bơta, tàm hơ\ geh virus, vi trùng ha là uă bơta ndai tai, bu\ lah bè hơ\, kòp mờng gơl^k geh tàm kơnòm dềt den bơta tòm là bơh virus tìp uă kal ke mờ tài virus ờ geh sơnơm sơm bời kòp, den tàng gơl^k geh kal ke ngan. Tàm tu\ do, sơlơ gơl^k geh kal ke rơlao, geh uă cau tus piam kòp tu\ neh gơtìp  as sồt tàm klờm soh, tă nhơm ờ pràn, lơh broă sơm kòp gơtìp uă kal ke.

-Ală bơta lơi cau mè, cau bèp pal kah tàm broă sơndră mờ kòp gùng tă nhơm kơnòm dềt in?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Kờ` sơndră mờ kòp tàm gùng tă nhơm kơnòm dềt in, lài ngan là pal lơh niam broă tơl kloh, lơh ram să kòn dềt in. Pal lơh kloh să jan, lơh kloh bơr sề, broă sào sa niam geh tơnguh broă sơndră mờ kòp, kuơ màng ngan là ală kơnòm dềt gam lòt bơsram ơdu\ pa bơsram den broă pơgồp bal bơh cau mè, cau bèp mờ cau pơgru geh kuơ màng ngan. Di lah niam broă kloh niam, khà gơtìp kòp geh gơmù mờ khà gơtìp ngòt rơgơ\t kung gơmù sơl.

- Tu\ kòn dềt geh gơtìp kòp, den broă lơh lài ngan cau mè, cau bèp pal lơh là broă lơi?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Tu\ kòn dềt gơtìp kòp tàm gùng tă nhơm, den cau mè, cau bèp ai cèng mơ kòn dềt tus hìu sơnơm rềp ngan. Ală cau lơi gơtìp jroă, să jan cau kòp ngòt rơngơ\t ngan, tài kòp ờ niam tàm gùng tă nhơm kơnòm dềt là jroă ngan, tài bơta pràn sơndră mờ kòp kòn dềt gam ờ pràn, den tàng geh bal ală bơta kòp ndai tai gơl^k geh mờ he ờ g^t lài, den tàng, niam rơlao jơh là ală bơta gơl^ geh kòp tàm gùng tă nhơm pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm sơlơ gờ` sơlơ niam.

-Tu\ do, kòp sởi tàm gùt lơgar gam kal ke, ală bơta tơngo\ gơrềng bal bơh kòp tàm gùng tă nhơm mờ kòp sởi là bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Tàm càr Dak Lak, kòp sởi ờ hềt tus khà ngòt rơngơ\t, khà kòn dềt gơtìp kòp do gam ờ uă. Bu\ lah bè hơ\, bơh kòp sởi mờ kòp tàm gùng tă nhơl geh ală bơta tơngo\ lài ngan ndrờm bal, bè jê sồt tàm gùng tă mhơm, den tàng ală cau gơtìp bè do ndrờm gơtìp jê sồt tàm gùng tă nhơm, ală cau mè, cau bèp ndrờm cèng mơ kòn tus hờ hìu sơnơm nàng ală bác sĩ kham, tam cah is kờ` geh broă sơm kòp di pal.

- Ưn ngài bác sĩ!