VOV4.K’ho - Ờ tơl mhàm bơh dềt geh măt khoa học sơnđan là Thalassemia, là kòp ờ tơl mhàm tài roh mhàm. Do là kòp ờ gơtùi sơm mờ pal sơm mờ broă tơmu\t mhàm mờ tơl^k sắt sùm hơ\ sồng geh tơnguh rài kis cau kòp in. Mơya, bu\ lah geh sơm kòp den bơta pràn kơl dang să jan kung bè sơnam kis jo\ cau gơbàn kòp do ờ uă ngan. Den tàng, g^T di pal mờ sơndră mờ kòp do là broă lơh kuơ màng ngan.

Jơh mhàm bơh dềt là kòp ờ tơl mhàm jo\ tơngai, geh bơh rài do tus rài tơnơ\. Geh kòp do là tài uă cau geh mhàm mờ ờ g^t, gam bao mờ geh bun kung bè ờs kung bè ală cau ndai. Kòp geh 2 bơta gơbàn go\ ngan là ờ tơl mhàm mờ kờl sắt tàm să. Tu\ do ờ hềt geh broă sơm kòp lơi kờ` bời, mờ pal tơmu\t mhàm tơl mờ tơl^k sắt sùm jăt tơngai den hơ\ sồng cau kòp geh pràn să jan bè ờs, mơya di lah ờ geh sơm di pal, lơh gơbàn ngòt rơngơ\t ngan, lơh aniai tus mờ sơnam kis cau kòp. Tiến sỹ Trần Thị Thuý Minh, kuang atbồ gah sơm kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm càr Dak Lak pà g^t: “Geh 2 bơta Thalassemia tòm là Bêta Thalassemia mờ Anpha Thalassemia mờ jăt tơl bơta gơbàn bơh mhàm mờ kòn dềt geh gơtòp bơh mè, bèp geh ală bơta ờ niam krơi is den gơl^k Thalassemia krơi is sơl. Thalassemia geh 3 bơta, hơ\ là bơta ndơ\p, bơta tàm gùl mờ bơta jroă. Ală cau kòp lơi mu\t piam tàm hìu sơnơm kờ` tơmu\t mhàm, tơl^k sắt uă dơ\ là ală cau kòp geh Thalassemia jroă”.

Tu\ do, tàm gah sơm kòp kơnòm dềt tơrgùm bal hìu sơnơm càr Dak Lak gam sơm kòp broă tơmu\t mhàm mờ tơl^k sắt sùm ai 120 nă cau kòp gam dềt gơbàn kòp mhàm bơh dềt in. Geh uă kòn dềt ndrờm ờ sô să, să jan dờng pràn lơy ài rơlao mờ ală bơyô nrơh nrang. Bè oh Hoàng Thị Ngọc Hà, kis tàm ntum Dak Drông, kơnhoàl Cư\ Jut, càr Dak Nông là 1 nă cau kờ` đơs pơniơu. Bơh tu\ pa deh tus 3 nhai, tu\ lơi să bồ oh sền kung pàl, să rơgai, ờ sô, ờ tơnguh `jơ\ să, den tàng cau tàm hìu nhă cèng tus hìu sơnơm càr kờ` sền mhàm hơ\ sồng g^t oh gơbàn kòp ờ tlơl mhàm bơh dềt. Lo\ Vi Thị Quê, mè oh Hà pà g^t: “Kòn sùm pàl să, glar bòl, ờ gơbài sào sa, ờ kờ` nhơl mờ ală bơyô. Mìng kờ` b^c 1 bă. Sào sa den pal siam. Di lah geh tơmu\t mhàm, bơta pràn să jan niam den kòn sa is, ờ pal siam”.

Tài gơbàn kòp ờ tơl mhàm bơh dềt, oh Triệu Đức Mạnh, kis tàm [òn Tân Phú, ntum Ea ~uôl, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dak Lak pal ơm ờ lòt bơsram bơh gờ`, bu\ lah oh rơ\p 14 sơnam. Cau tàm hìu nhă oh Mạnh pà g^t, tàm tu\ rơ\p 7 nhai neh g^t oh Mạnh gơbàn ờ tơl mhàm bơh dềt. bơh tu\ hơ\ tus tu\ do, nhai lơi, oh Mạnh kung pal tus hìu sơnơm càr kờ` tơmu\t mhàm 2 dơ\, tơl dơ\ geh ơm wơl tàm hìu sơnơm bơh 5 tus 7 ngai. Tơnơ\ mờ tu\ neh tơmu\t geh 10 kơl dung mhàm den pal tơl^k săt 1 dơ\. Tơngai ơm tàm hìu sơnơm geh tu\ uă rơlao mờ tàm hìu bơsram, den tàng oh geh cau tàm hìu sồr ơm ờ lòt bơsram kờ` sơm kòp. Lo\ Hứa Thị Hoàng, mè oh Mạnh yal: “Di lah ờ hềt geh tơmu\t mhàm den oh glar tàm să, ờ sào ờ sa. Tu\ neh geh tơmu\t mhàm den sào sa bè ờs”.

Kòp ờ tơl mhàm bơh dềt ờ di là kòp gơtòp mờ bơh mhàm cau mè, bèp geh kòp. Do là kòp ngòt rơngơ\t ngan, gơl^k geh tàm 3 khà: Jroă, bè ờs mờ di mơ.

-Tàm khà jroă: cau kòp ờ tơl mhàm uă ngan, să jan mờ mhar dờng, pàl, [uơn gơbàn duh să. Di lah geh tơmu\t mhàm tơl, di tu\ den cau kòp geh pràn bè ờs tus tàm 10 sơnam. Tơnơ\ mờ 10 sơnam, kòn dềt gơbàn jroă, bè: dờng klờm, muh dềt, bìng lơiang `òp, tam gơl ntìng, bồ dờng, să jan ờ pràn…

-Tàm khà bè ờs: cau kòp gơlơh ờ tơl mhàm jơla rơlao, tàm bơh 4 tus 6 sơnam hơ\ sồng tus hìu sơnơm kờ` tơmu\t mhàm. Mơya, di lah ờ geh tơmu\t mhàm tơl mờ di tu\, cau kòp gơbàn bè: dờng klờm, gơklăc lu\ tàm leh, jù să. Tus sơnam neh dờng gơbàn kòp đồm sơdàng, ờ pràn nùs, klờm ờ niam.

-Tàm bơta di mơ: cau geh mhàm kòp sùm ờ geh go\ bơta lơi bè kòp, mìng tàm tu\ să jan kờ` tơnguh mhàm bè: cau ùr geh bun, gơlơh să uă, tu\ hơ\ hơ\ sồng go\ glar tàm să, să bồ pàl, di lah sền mhàm hơ\ sồng g^t geh kòp. Bu\ lah do là kòp ờ pa, mơya geh ờ uă ngan cau g^t bè kòp do. Do kung là bơta tòm lơh cau kòp ờ tơl mhàm bơh dềt sơlơ tơnguh uă. Tiến sỹ Trần Thị Thuý Minh pà g^t tai: “Geh 2 broă kờ` g^t go\ kòp Thalassemia. Lài ngan là tu\ kòn dềt gam tàm ndul, cau geh ai dà đồm tàm bơh 13 tus 20 nhai. Sền kờ` g^t DNA kờ` sền kòn dềt geh kòp Thalassemia lah ờ. Mơya 2 broă lơh do tu\ do ờ hềt geh lơh uă. Geh uă cau mìng g^t geh kòp tu\ kòn dềt neh gơbàn kòp, tàm hơ\ uă ngan là ờ tơl mhàm den hơ\ sồng tus hìu sền mờ g^t geh kòp Thalassemia”.

Tàm 1 nhai, cau kòp ờ tơl mhàm bơh dềt pal geh tơmu\t mhàm bơh 1 tus 2 dơ\, tơl dơ\ ơm piam tàm hìu sơnơm bơh 5 tus 7 ngai. Di lah geh sră kham sơm kòp ờ sa priă, cau kòp mìng tă tai bơh 5 tus 20% khà priă sơm kòp, mơya, mờ ală cau geh rài kis kal ke, den priă tă ală dơ\ sào sa, ơm b^c, lòt rê kung neh hoàc huơr ngan, tàm tu\ do là kòp pal geh sơm sùm jơh rài.

Den tàng, kờ` rơcang sơndră mờ kòp ờ tơl mhàm bơh dềt, lài mờ tu\ bao ha là kờ` deh kòn, ală ùr bơklao pal tus hờ hìu sơnơm kờ` sền mhàm mờ geh ală bác sỹ bơto nền nòn. Di lah neh geh bun mờ geh pin să tòm geh kòp do den pal sền kờ` g^t lài mờ tu\ deh kòn tàm ală hìu sơnơm sơm kòp do.

                   Cau cih mờ yal tơng^t Ndong Brawl