VOV4.K’ho - Kòp đồm sơdàng mùl màl la kòp geh gơbàn ờ niam bơh gơ tam gơl cacbon hidrat, tơngi, protein tu\ hoc-mon insulin bơh tàm tụy gơbàn ờ tơl. Bơta do geh lơh khà sơdàng tàm mhàm sùm jơnhua pơndrờm mờ bè ờs. Geh sền la cau gơsơt cau ndơp ndơl  ngan, kòp đồm sơdàng geh lơh cau kòp gơ pơhìn  jơnhua ngan tàm broa\ gơbàn kòp bè plai nùs gùng mhàm, tai biến gùng mhàm tàm  tơngoh, gơbàn jơ ngo mat, ờ  diơng leh, cau klau ờ  gơtùi bic bài mờ pơ ùr mờ ua\ kòp ndai.

Rài kis tu\ do mờ ua\ ngan bơta kal ke, bal mờ broa\ ơm kis, sào sa ờ hềt di pal geh la bơta geh gơ lam tus kòp đồm sơdàng gơbàn ua\ tàm mpồl bơtìan.

            Mò Nguyễn Thị Xuân, 59 sơnam kis tàm [òn 5, xã Trà Đa, [òn dờng Pleiku la   cau lơh broa\ jơng tê, gùt nam bam kơnhai bòl glar,  bơta ơm kis, lơh broa\ sa ờ jơng kah jơng ka`, kung ờ di la cau lơma\, mơya den gơbàn kòp đồm sơdàng neh rlau 1 nam do. Den tàng, mò Xuân geh rơndap tàm cau kòp đòm sơdàng ờ hềt geh cah is tài ờ hềt git bơh tài gơbàn. Mò Xuân ai git, lài mờ git sa\ tờm gơbàn kòp do, mò sùm geh ai go\ gơbàn lơgah jơng tê, sùm tơhìr dà ua\ ngan, sùm lòt đồm. Bulah bơr tàm  bơta bơtang,  mơya pah dơ\ sào sa mò sa tus 4 cùan piang, tơhìr ngan hùc dà lơ ngồt ơn tàm khàr. Geh tu\,  tơnơ\ git mè gơbàn kòp đồm sơdàng, ala\ kòn mò Xuân dê pal cah is jơh ala\ phan sa,  phan hùc geh ua\  sơdàng drờm pồn jơh, kờ` ba` ai mò sa sơdàng.

            Tơnơ\ 1 nam git kòp,  mò Xuân bơh dùl na\ cau lơh broa\ jơng tê pràn ngan 50 kg,  tu\ do neh gơmù rgai gam 38 kg. Bal mờ hơ\,  mò Xuân gơ lơh ờ gơtùi lơh broa\ tai tài sùm tàm bơta gơbàn ờ sô, ala\ kồ jơng tê gơbàn as mờ jê. Mơya, bơta lơh mò moat ngan la bal mờ broa\ sào sa pal wèr, mat mò sền slơ ngai  slơ ờ loh, aniai ngan tus ơm kis pah ngai mờ geh tam tìp mờ cau tàm hìu nha\. Mò Nguyễn Thị Xuân đơs:‘’Kòp đồm sơdàng gơlơh  lơ gah jơng, tê, bơr den bơsàp, mat den sền ờ loh, ờ go\ gùng lòt, jê but, lơ gah jơh 2 đah jơng, ngui, ntàu kal ke ngan, ntàu den sùm gơ cồt, sào sa ờ gơtùi, kồ ntìng jơng tê as jơh. A` sa mìng la sa biap lơm, êt  sa piang, a` ờ wa\ bơh tài he gơbàn kòp do, a` ờ wa\ den tàng a` moat ngan’’.

            Ồng Hùynh Thành kis tàm sồ hìu 24, gùng An Dương Vương, sơnah [òn Thắng Lợi, [òn dờng Pleiku tus gam sơm kòp  cau kra, hìu sơnơm dờng càr Gia Lai tàm bơta sơdàng tàm mhàm jơnhua pơgap 6 dơ \pơndrờm mờ kờp bal,  ala\ gơbàn bè tơhìr dà, kờ` sa, đòm ua\ ngan. Jat jơnau yal ồng dê, mo tàm tu\ gơbàn kòp, ồng gơbàn pa\ ntìng jơng. Mờ sơnơm hùc ua\ dà toh  geh sơdàng la geh dong ntìng mhar bời, ồng Thành hùc kờp bal 1 sơlòng dùl ngai tàm di 2 nhai sùm. Bulah bè hơ\, tu\  sơdàng tàm mhàm ồng gơguh jơnhua mờ ala\ bơt ai go\ bơh kòp đồm sơdàng, den  sồt tềng jơng ờ mìng jo\ bời rlau mờ  gam ai go\ gơbàn  mồr  tềng sồt. Tơnơ\ 7 nhai gơbàn pa\ jơng,  jơng ồng Thành gam pal kơnèp mờ vít.

            Jat jơnau đơs bơh bác sĩ sơm kòp đồm  sơdàng ồng Thành dê, lơh geh ala\ mô ờ dờp geh  sơdàng nàng geh căt poac pa. Ờ mìng bè hơ\,  dilah tàm tơngai kòp đồm sơdàng, dilah ồng Thành gơbàn ala\ kòp ndai, broa\ sơm kòp kung gơbàn kal ke rlau mờ cau ờ gơbàn kòp đồm sơdàng. Sồt yal ờ hềt bời, kòp pa geh  gơbàn aniai, ồng Thành sùm moat. Tu\ do,  nàng gàr khà sơdàng  niam, ồng Thành pal lơh jat sa wèr nền nòn ngan jat pơlam bơh bác sĩ sơm kòp. Pơnjat hơ\,  ồng pal ba` sa phan sa ua\ bồt, sơdàng, ba` hùc ua\ dà. Ồng Hùynh Thành đơs:‘’Tàm sơnơng den a` kui kuơ ngan. Tài kòp đòm sơdàng gơ jat he tus chơt. Do la kòp ờ bời. Geh bác sĩ dong pơlam,  a` kung neh ờ hàm sa tai,  sa ua\ ngan plai chi, plai pơ ồs ua\ ngan. Tài sa pơ ồs geh gơmù  sơdàng tàm mhàm. Tu\ do, 1 dơ\ sa a` sa 2 cùan mo. A` geh lơh ngan jat pơlam bơh bác sĩ’’.

            Tàm lơgar he tu\ do geh 3 tơlak na\ cau kòp đồm sơdàng, gơguh ua\ 2 dơ\ pơndrờm mờ nam 2006 mờ di la lơgar  gơguh ua\ cau kòp đồm sơdàng mhar ngan dunia. Mơya, mùl màl, khà sồ do gam ua\ rlau ngan tai tài geh pơgap di 60% cau kòp ờ git he gơbàn kòp đồm sơdàng. Gơbàn geh bơta do ua\ ngan bơh rài kis, ờ hoan tàp sa\ ja`,  sa ua\ phan sa mhar ua\  tơngi, ờ hoan bơkah,  kal ke tàm sa\ jo\... Bơta ờ suk ngan la jat tu\ tơngai, kòp do slơ ngai slơ gơbàn ua\ tàm cau gam kơnòm. Kòp do kung la kòp ơm dơ\ 4 khà cau chơt tàm gùt dunia.

             Bè ală bơta gơbàn mờ he ờ kơ\p kờ`, ală bơta tơngo\ dong kờl sền kờ` g^t gờ` kòp, broă sào sa tàm rài kis tu\ neh gơbàn kòp do, bác sĩ chuyên khoa 2 Trịnh Quang Thắng, lơh broă tàm hìu sơnơm càr Gia Lai bơto sồr:

          - Ơ bác sĩ, cau mờng đơs là kòp đồm sơdàng là 1 bơta kòp mãn tính ngòt rơngơ\t, bơta do di ngan lah ờ mờ mùl màl kòp đồm sơdàng là bè lơi?

Bác sĩ Trịnh Quang Thắng: Kòp đồm sơdàng là kòp ờ niam tàm broă tam gơl, geh is tài broă tơnguh sơdàng tàm mhàm jo\ ngai, tài ờ niam tàm broă tam gơl sơdàng, đạm mờ tơngi. Tàm hơ\, tài broă ờ tơl insulin ha là roh insulin, ha là jơh 2, lơh tơnguh sơdàng tàm mhàm jo\ ngai. Kòp đồm sơdàng là kòp jăt uă mpồl gơbàn krơi is, cau geh tam pà gơs uă type, uă thể krơi is. Tàm hơ\, tơl type, tơl thể lòt jăt bal 1 mpồl krơi is, den tàng ờ gơtùi g^t geh bơta tòm lơh gơbàn kòp do. Tàm dunia, cau neh tam pà gơs bơh 5 tus 7 type mờ uă rơlao tai. Di la ờ g^t den cau mìng geh sền ờ uă bơta di gơlan gơbàn mờ gơtòp gơrềng bal tus mờ kòp đồm sơdàng, ờ go\ di cau ờ gơtùi sền jo\ geh bơta tòm.

            - Bè hơ\, cau kòp tu\ gơbàn kòp đồm sơdàng pal lơh bè lơi kờ` tơmù ală bơta gơbàn ờ kơ\p kờ` mờ kòp do lơh ơ bác sĩ?

            Bác sĩ Trịnh Quang Thắng: Bơta lơh aniai bơh kòp đồm sơdàng den uă, kờ` tơmù bơta lơh aniai bơh kòp do den jăt mờ tơl bơta kòp. Tu\ neh gơbàn kòp, den he mìng geh jòi tơl bơta kờ` tơmù bơta lơh gơbàn aniai là lơh bè lơi kờ` go\ gờ`, sơm gờ`, tơmù ală bơta gơbàn tài kòp đồm sơdàng lơh gơbàn. Tu\ neh gơbàn kòp đồm sơdàng, bơta pràn sơndră mờ kòp gơmù, ai tơl bơta niam kờ` kòp ndai [uơn gơtòp ha là tơnguh pràn tus mờ ală kòp pơn jăt bal. Kòp đồm sơdàng pơn jăt bal geh uă bơta gơbàn, tàm hơ\ geh bơta gơbàn tàm nùs, gùng mhàm, lơh kòl gùng mhàm, gơdrồl mhàm tàm nùs mờ ală kòp nùs, gùng mhàm ndai. Dơ\ 2 là lơh gơbàn tàm măt, bè jo\ jòng lơh gơbàn jơngo măt. Dơ\ 3 là lơh gơbàn tus tàm leh, lơh ờ pràn leh mờ lơh gơbàn tus tơngoh den lơh gơbàn ờ g^t bơta lơi tềng tơngoh ngoại biên, Trung ương, roh bơta g^t, bơta ơwa` tàm jơng tê.

             - Mờ bơta geh is bơh kòp đồm sơdàng dê, cau gơbàn kòp pal geh broă sào sa, wèr ơ\t bè lơi kờ` tơmù broă gơbàn bơh kòp do ơ bác sĩ?

              Bác sĩ Trịnh Quang Thắng: Nùs nhơm cau kòp là gơbàn kòp mãn tính, ờ gơtùi sơm bời. dơ\ 2 tai là tu\ gơbàn kòp đồm sơdàng den geh bơta niam kờ` ală kòp ndai pơn jăt bal geh bè kòp ồm sa ru\, ală kòp mồr. Dơ\ 3 là lơh gơbàn tus mờ rài kis, broă lơh pah ngai. Tu\ gơbàn kòp đồm sơdàng den cau pal sơm kòp jăt broă sào sa di pal mờ kòp, tơmù [òk, tơmù sơdàng, tơmù tơngi, rài kis, lơh broă tơmù, tàp pràn să jan pah ngai.

            - Nđan lah kòp đồm sơdàng geh sền là kòp lơh gơsơ\t cau ndơ\p ndơr ngan mờ cau gơbàn kòp do pal geh ai bơh tàm bơta bè lơi kờ` g^t gờ` kòp ngòt rơngơ\t do ơ bác sĩ?

             Bác sĩ Trịnh Quang Thắng: Cau kòp tu\ gơbàn kòp đồm mhàm di lah go\ gơbàn gờ`, sơm kòp di pal, mờ rài kis niam bơne\ pơgồp bal mờ tàp pràn să jan sùm kờ` tơmù kòp mờ tơmù ală bơta gơbàn bơh kòp đồm sơdàng. Go\ gờ` kòp đồm sơdàng, cau sền geh ai bơh tàm ală bơta tơngo\ bơh kòp đồm sơdàng dê. Dơ\ 2 là ală cau di gơlan gơbàn, rơlao 45 sơnam den sền mhàm jăt tơngai kờ` g^t go\ gờ` kòp, ha là sơm bời kòp. Sền gờ` ală bơta kòp đồm sơdàng geh ai bơh tàm ală bơta bè sào sa uă, hùc uă dà, đồm uă dơ\ mờ rơgai să den pal tus kham gờ` tàm ală hìu sơnơm rềp ngan kờ` g^t kòp ha là sơm bời kòp đồm sơdàng. Ha là cau rơlao 30 sơnam geh bơta di gơlan bè tàm hìu nhă neh geh cau gơbàn kòp, tàm cau ùr neh geh dơ\ geh bun mờ deh kòn `jơ\ rơlao 4 k^ ha là geh hìu kòn uă bơta, ha là geh bơta tơngo\ kòp lơmă ir DMI rơlao 23, ha là dờng ndul mờ cau klao rơlao 90 phơng mờ rơlao 80 mờ cau ùr. Ha là cau neh gơbàn kòp gùng mhàm, gơguh mhàm, ha là ờ niam tàm broă tam gơl lipit, tơngi. Tàm kòp đồm sơdàng, tàm ală broă kơlôi sơnơng bơh dunia dê den cau lơmă ir geh gơmù rơlao 5% khà `jơ\ să tàm 1 nam den gơmù broă di gơlan gơbàn tus mờ kòp đồm sơdàng bơh 32 tus 38% pơgồp bal mờ broă sào sa di pal mờ tàp pràn să jan sùm.

            - Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

                                                                          Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp mờ Ndong Brawl