VOV4.K’ho - Bơta gơbàn rơgai, ờ sô tàm kơnòm dềt tàm càr Gia Lai đơs is mờ Tây Nguyên đơs bal  tu\ do gam la bơta ờ suk ngan. Mìng is kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai sa\, gam la mpồl jơnhua ngan rlau jơh tàm gùt lơgar.

             Tàm ua\ ngan [òn làng bol kòn cau tàm càr Gia Lai, kơnòm dềt gơbàn ờ sô, rgai sa\, kan dờng geh khà  jơnhua ngan, ngan la kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam. Ua\ cau mè bèp tài rài kis ua\ ngan kal ke, ờ ru broa\ lơh sa suơn sre, lơh mìr den tàng ờ hềt sền gròi ngan di pal tus oh kòn he de. Ua\ ngan ala\ kơnòm dềt tàm ala\ [òn ờ geh sa tơl ala\ phan sa tơl pràn bơkah ròng sa\ nàng dờng sa\ ja`, gơlam tus ờ sô, rgai sa\. Ồng Rchom Win kis tàm [òn plei Hmrong Ngó, ntum Ia Ka, kơnhoàl Cư\ Pah, càr Gia Lai, ai git:“Ờ ua\ làng bol tàm [òn, cau Jarai tu\ do, đơs ngan, bè bơta sền gròi tus bơta kờ` bơh ala\ sau dềt den gam geh ua\ ngan hìu nha\ tàm [òn ê\t ngan sền gròi tus pràn kơldang sa\ ja` mờ bơta siam ai sa phan bơkah tơl pràn ròng sa\, tus ala\ sau in. Tàm [òn gen geh pal tus bơh 40-50% hìu nha\ bè hơ\, khi khat lời kơnòm dềt lòt nhơl bu sùm, ờ go\ sền gròi ngan  tus rài kis mờ sền gàr pràn kơldang sa\ ja` tus kòn sau den ờ hoan ngan”.

            Bal mờ jơgloh rbah, broa\ deh gal kòn mờ git wa\ bơh ala\ mè bèp tàm ala\ tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau, bè bơta sào sa phan sa tơl bơkah ròng pràn sa\ tus mờ kơnòm dềt in gam ờ hoan sền gròi ngan, gam ờ git ngan. Bơh hơ\ gơlam tus bơta kòn gơbàn ờ sô, rgai sa\ tàm kơnòm dềt tàm ala\ tiah do la ua\ ngan. Điều dưỡng Lưu Thị Tâm dong broa\ broa\ lơh geh lơh niam phan sa bơkah ròng pràn sa\ kơnhoàl Cư\ Pah, càr Gia Lai ai git:“Bơh bơta krơi is bơh kơnhoàl Cư\ Pah la tiah làng bol kòn cau geh tus 53% den tàng git wa\ bè phan sa bơkah ròng pràn sa\ bơh làng bol ờ hoan git ngan. Dùl bơnah, la bơta git  sra\ tàm làng bol lơyah ngan, ua\ ngan la lơh mìr den tàng gam ờ hềt tơl phan sa, phan ngui. Làng bol kis tàm tàm bơta kơnjơ\ ngan bè bơhìan yau, den tàng broa\ sền gar pràn kơldang sa\ ja` kơnòm dềt in gam ờ hềt niam. Dơ\ 2, tiah kis ờ hoan tơl kloh den tàng kơnòm dềt gơbàn jrơs gam ua\. Ngan la, tu\ lơh geh kòi phe, plai chi tàm suơn chi den ờ hềt ngui phan sa geh lài tàm [òn kờ` geh tru\ gơm phan sa pah ngai”.

            Bulah broa\ lơh rcang sơndra\ gơbàn ờ sô, rgai sa\ tàm Gia Lai neh lơh geh ua\ cồng nha ai go\ ngan. Mơya, bơta gơbàn ờ sô, rgai sa\ tàm càr do gam la bơta go\ ngan, kờ` geh sền gròi mờ lơh niam. Jat khà sồ pa yal bơh Gah phan sa bơkah ròng pràn sa\ dà lơgar, Gia Lai la dùl tàm càr geh khà gơbàn ờ sô rgai sa\ tàm kơnòm dềt jơnhua ngan rlau jơh tàm gùt lơgar. Nền nòn,  khà kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai sa\ nggờc ky\ sa\ tàm nam 2014 tàm càr do la mờr 25%, ai kơnòm dềt hờđơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai sa\ jòr la 35%. Tàm tu\ hơ\,  kờp bal gùt lơgar, khà kơnòm dềt hờđơm 5 sơnam gơbàn ờ sô, rgai sa\ nggờc ky\ gùt lơgar mìng la 14,5%, lơyah nggờc ky\ la 25%. Kờ` mut lơh broa\ kuơ dà lơgar bè phan sa tơl bơkah ròng pràn sa\ tàm kơnòm dểt tàm Gia Lai, kờ` bơta geh sền gròi mờ bơta tus bal jơh bơh ròt gùng dra\ bal tàm càr. Bác sĩ Lê Thị Thanh Hương kuang jat jơng atbồ Anih tờm sền gàr pràn kơldang sa\ jan mờ deh dùh càr Gia Lai, đơs:“Jat broa\ lơh dà lơgar bè phan sa tơl bơkah ròng pràn sa\ kung geh đơs ua\ ngan mờ ai broa\ lơh tơmù khà kơnờm dềt gơbàn ờ sô, rgai sa\hờ đơm 5  sơnam. Do la kơnòl bal bơh gùt mpồl bơtìan mờ bơh tơl làng bol, ờ go\ di mìng is gah lơh sơnơm ờ. Den tàng, kờ` bơsong bơta sa\  ja` gơbàn ờ sô, rgai sa\ tàm kơnòm dềt hờđơm 5 sơnam den jơh ala\ gah, sơnah lơh broa\, mpồl bơtìan pal geh tus bal”.

            Rềp do,  kờ` bơtàu tơngguh git wa\ ai tus ala\ cau mè bèp bè bơta phan sa bơkah tơl pràn ròng sa\, nàng tơmù gơbàn ờ sô, rgai sa\ tàm kơnòm dềt, tàm ua\ tiah tàm càr Gia Lai neh bơyai lơh ala\ bùi bơto pơlam, ala\ dơ\ pơr lòng git wa\ bè phan sa bơkah tơl pràn ròng sa\. Ala\ bùi tus bal bơsram git tai,  ala\ dơ\ pơr lòng geh bơta tus bal bơh ala\ gah lơh broa\, mpồl bơtìan neh cèng geh cồng nha niam, gơ hòi geh gal ngan ala\ mè bèp tàm bơh ala\ [òn tus bal. Mò Đinh Thị Thọ kis tàm [òn plei Tuêk, ntum Đăk Tơ Ve, kơnhoàl Cư\ Pah, càr Gia Lai, tus bal dơ\ pơr lòng bè phan sa bơkah, tơl pràn ròng sa\ kơnhoàl dê ai git:“Bơh dơ\ tus pơr lòng do, a` kung kơp kờ` geh bơsram  ala\ hìu bơsram mờ tơl cau, rê nàng geh mblàng pơlam làng bol tàm [òn he kis, lơh bè lơi kờ` mè bèp kơnòm bơsram geh sền gàr oh kòn niam rlau. Kờ` ròng kòn gơ lòng sồr, bơsram jak, pràn kơldang, oh lơi kung pràn sa\ ja` kờ`  lòt bơsram jak rlau”.

            Bè hơ\,  gơtùi go\,  bơta ờ sô, rgai sa\ tàm kơnòm dềt tàm Gia Lai đơs is,  mờ Tây Nguyên đơs bal geh ua\ ngan bơta. Bulah bè hơ\,  bơta kuơ màng ngan rlau jơh la broa\ ala\ cau mè bèp neh ờ siam tơl phan sa tơl bơkah pràn ròng sa\ tus mờ kơnòm dềt.

            ……………………………..

Ờ sô rơgai lơh aniai tơn tus mờ broă dờng mờ pràn kơl dang să jan kòn dềt dê, lơh tơmù bơta ngăc ngar, jăk chài bơsram sră. Mờ lơh [uơn gơtìp kòp ha là gơtìp ală kòp jo\ bời mờ gơl^k geh jroă rơlao. Kuơ màng ngan, kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam là tu\ să jan gam dờng kuơ màng ngan mờ tơnguh dờng mhar ngan, geh uă bơta tàm să jan gơs niam, tàm hơ\ uă ngan là tơngoh mờ ală ntìng.

Tu\ do, kờ` làng bol mờ ală gơ\p bơyô geh tai ală jơnau kờ` g^t bè phan sa bơkah kòn dềt in, tàm jơnau đơs do geh dơ\ cri bơyai mờ Bác sĩ Đào Thị Bình, kuang bàng lơh broă tàm anih pràn kơl dang să jan deh dùh, gơnoar atbồ broă lơh phan sa bơkah ròng să càr Gia Lai.

Tềng đăp mờ bơta kơnòm dềt tàm càr Gia Lai gơtìp ờ sô rơgai geh uă, bác sĩ geh ală jơnau bơto sồr lơi mùl màl kờ` geh ală dơ\ sào sa tơl phan bơkah tus mờ kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam in lah ờ?

Bác sĩ Đào Thị Bình: A` kơlôi là, mờ khà gơtìp ờ sô rơgai tàm càr Gia Lai gam uă den lài ngan ală cau mè, cau bèp ròng kòn mờ ală cau tus bal tàm broă sền gàr kơnòm dềt tàm hìu nhă pal wă loh 1 dơ\ sào sa tơl phan bơkah ai kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam in bè lơi. Mờ he kung g^t là, tàm sơnam hờ đơm 5 sơnam den geh tam pà gơs ală mpồl sơnam dềt. Bè bơh deh tus 24 nhai, do là tơngai să jan kòn dềt mhar dờng pràn ngan. Tơngai do geh bal, pô mè lơm, pô mè ndang mờ sa bơtơl ndang. Mờ tơngai bơh 24 nhai hơ\ là bơh 2 tus 3 sơnam, hơ\ sồng bơh 3 tus 5 sơnam den broă sào sa ndrờm geh ală tam gơl krơi is. Den tàng, ngai do a` kờ` cri bơyai mờ ală cau mè, kơ\p kờ` ală cau mè wă mờ g^t lơh bè lơi tru\ sa 1 dơ\ di pal ai kòn dềt hờ đơm 5 sơnam in.

Tơngai bơh deh tus 6 nhai, là tơngai kòn dềt pa deh mờ gam kơnđu niam. Broă kờ` geh phan sa bơkah kơnòm dềt bơh deh tus 6 nhai den dà toh mè neh ai tơl 100% khà mờ ờ pal sa tai ală phan sa lơi, dà hùc lơi ndai bơdìh mờ dà toh mè. Tơngai bơh 6 nhai tus 1 sơnam, dà toh mè ai geh rơlao nggùl broă kờ` geh phan sa, phan sa bơkah kờ` kòn dềt tơnguh bơtàu, broă gam tai kòn dềt dê geh ai bơh phan sa bơtơl pah ngai. Tàm tơngai bơh 12 tus 24 nhai, dà toh mè ai geh 1/3 broă kờ` geh phan sa bơkah kòn dềt in, gam tai 2/3 là bơh phan sa bơtơl. Khà tơl dơ\ sa bơtơl geh tam gơl krơi is. Mờ tàm tơl dơ\ sa bơtơl den he pal lơh ndrờm bal tơl 4 mpồl phan sa. 4 mpồl phan sa tàm do là mpồl [òk geh uă tàm phe mờ ală bơta [òk khoah bơrlu\ bal mờ ală bơta. Di lah ờ geh phe he geh ơla mờ tơngời, bùm blàng, bùm lô. Gam mpồl đạm geh uă bơh tàm poăc, ka, tăp, dà toh ală bơta phan ròng mờ đạm tàm biăp sa geh tàm ală bơta khoah. Mpồl dơ\ 3 là mpồl tơngi, den tơngi mờng geh tàm poă phan ròng mờ tàm ală dà tơngi. Tơngi phan ròng tàm do là tơngi sur, tơngi iar. Gam dà tơngi den geh tàm ală bơta phan sa mờ geh tai tàm ală bơta gar lơnga, gar khoah phòng. Mpồl du\t ndơl là mpồl geh vitamin mờ muối khoáng, geh uă ngan tàm ală bơta biăp tơlir mờ plai chi dum. Bè geh uă tàm biăp lơpuơn, biăp [òk ngòt, biăp mồng tơi mờ geh tàm ală bơta plai chi bè plai `o, plai pơ-ò, plai bơlhong. Mờ tu\ 1 dơ\ sa lơh kòn dềt in den pal ndrờm bal tơl 4 mpồl phan sa do. Bè 1 bơngàn [òk ha là pòr kòn dềt in tu\ lơi kung geh, lài ngan là [òk, gơtùi lơh bơh phe ha là bo\ lề, dơ\ 2 là mpồl đạm, geh bơh poăc, ka, kati, tăp. Mpồl dơ\ 3 là mpồl biăp tơlir den tiă lề biăp [òt ngòt, biăp mồng tơi mờ mpồl geh tàm [òk, lơh 1 bơngàn phan sa kòn dềt in là pal geh tơl ală mpồl [òk tàm tơngi ha là dà tơngi.

Ơi, ơ bác sĩ, khà phan sa bơtơl ai kòn dềt in jăt tơl sơnam bè lơi di pal?

Bác sĩ Đào Thị Bình: Tơnơ\ mờ 6 nhai, he ai kòn dềt in sa den bơh 2 tus 3 ngai sơnrờp là tơngai sa bơsram sa den mìng ai sa bơh 2 tus 3 sơ-io\. Mơya tơnơ\ mờ bơh 2 tus 3 ngai den he pal tơnguh rơhời khà phan sa, mờ ai kòn dềt in sa pah dơ\ pal geh di pơgăp nggùl bơngàn [òk ha là pòr. Khà was bơngàn hơ\ là tàm 250ml. tơnơ\ mờ hơ\, he tơnguh rơhời di pơgăp 2 dơ\, bal mờ pô mè sùm. Hơ\ là sơnam bơh 6 tus 8 nhai là sa tai 2 dơ\ bal mờ pô mè sùm. Den tàm bơh 9 tus 11 nhai he pal ai sa 3 dơ\ bơtơl bè hơ\ bal mờ 1 dơ\ sa ing. 1 dơ\ sa ing tàm do là 1 sơnề plai bơlhong dum, 1 sơnề plai pơ-ò dum ha là 1 gơl prìt dum ha là ai kòn dềt in sa dà toh sràt kung di sơl. Den tàm tơngai bơh 12 tus 24 nhai den geh là 3 dơ\ sa tòm bal mờ 2 dơ\ sa ing mờ gam ai kòn dềt in pô sùm dà toh mè. Hơ\ là khà dơ\ sa, gam tơl dơ\ sa den tàm sơnam bơh 12 tus 24, geh tu\ den tơnguh bơh mờr nggùl tus 1 bơngàn. Tu\ kòn dềt neh bơh 2 tus 3 sơnam, tu\ hơ\, kòn dềt geh sa jơh ală bơta phan sa cau dờng dê, mơya pal kah, piang tru\ mbè di mơ, phan sa den pal tru\ duh lề rơlao kờ` dong kờl kòn dềt in [uơn tơrdih phan sa. Tàm tơngai bơh 2 tus 3 sơnam, den kòn dềt ờ pô toh mè tai. Den tàng, pal tơl ai kòn dềt in geh bơh 3 tus 4 dơ\ sa tòm bal mờ 2 dơ\ sa ing. Tu\ tòm 3 sơnam rơlao hờ đang den kòn dềt gơtùi sa bal mờ cau dờng, mơya he pal kah ai sa ală phan sa bơkah kờ` kòn dềt in geh să bồ dờng, pràn kơl dang.

Ơi, ưn ngài bác sĩ uă ngan.