VOV4.K’ho -  Khoa gọc neh sơndio la dà toh mè la phan  sa niam ngan nàng ròng kòn tus mờ bơta dờng pràn bơh kòn se mờ kòn dềt. Bulah bè hơ\, tài bơh ua\ ngan  bơta mờ khà ròng kòn mờ dà toh mè tàm Việt Nam đơs bal, tàm Daklak đơs is neh gơmù ua\ ngan tàm ua\ nam rềp do. Do la dùl tàm ala\ bơta geh lơh khà kơnòm dềt gơbàn ờ sô rgai, dềt sa\  tàm càr gam jơnhua. Den tàng, gah lơh sơnơm càr do neh mut lơh ua\ ngan broa\  lơh, tàm hơ\ geh sền kuơ tàm broa\ yal tơnggit nàng tơngguh git wa\ bơh mpồl bơtìan bè bơnga\ bơh dà toh mè tus mờ kòn dềt. Dơ\ lam lơh mờ yal tơnggit bè Poh  ròng kòn mờ dà toh mè nam 2017 la dùl tàm ala\ broa\ lơh hơ\.

            Dơ\ lam lơh mờ yal tơnggit bè Poh ròng kòn mờ dà toh mè la broa\ lơh geh Sở y tế mờ Trung tâm  sền gàr pràn kơldang sa\ ja` deh dùh tàm càr Daklak bơyai lơh tàm gùl nhai 8  pah nam nàng tơngguh git wa\ bơh mpồl bơtìan bè bơnga\ bơh broa\ ròng kòn mờ dà toh mè. Dơ\ lam lơh nam do geh sơnđan ‘’Attê bal nàng sền gàr broa\ pơnjờng, dong kờl mờ sền gàr ròng kòn mờ dà toh mè’’, neh gơ hòi geh bơta tus bal bơh git nđờ rhiang na\ cau mè bun tàm sa\, ròng kòn se, kòn dểt mờ ala\ bèp tàm  [òn dờng Buôn Ma Thuột.

            Lo\ Ngô Thị Loan kis tàm gùng Y  Wang, [òn dờng Buôn Ma Thuột, gam bun kòn dơ\ 2 neh bal mờ  po me tus bal dơ\ bơyai lơh, Lo\ Loan ai git,  tu\ deh kòn tơnhua pơgap mờ do di 3 nam, tài bơh deh reh, êt dà toh mờ ờ hềt wa\ ngan bơta kuơ màng bơh dà toh mè den tàng lo\ neh ròng kòn mờ dà toh bòk. Ngai do, bulah neh bun tàm sa\ lòt rê kal ke mơta lo\ neh lơh ngan tus bal mờ  dơ\ bơyai lơh mờ bơta kơp kờ` geh ua\ tai jơnau git wa\ nàng ròng kòn mờ dà toh mè di pal. Lo\ Loan  boh bơr:

            Dà toh mè den gơ ròng kòn he pràn rlau. Jat a` sơnơng den cau ùr cau lơi kung kờ` ròng kòn mờ dà toh mè, tàm ala\ bơta ờ geh dà toh mè  den hơ\ sồng pal ròng kòn mờ dà toh bòk.

            Tus bal dơ\ bơyai lơh, lo\ Phạm Thị Dương Lan kis tàm gùng Hồ Tùng Mậu, [òn dờng Buôn Ma Thuột ai git:

            Do la dơ\ sơnrờp oh  geh bun. Oh git la dà toh mè la phan ròng siam kòn niam rlau jơh tàm rài kis  kòn se. Kơp kờ` oh dê la ròng kòn lơm mờ dà toh mè tàm 6 nhai pa deh, tus nhai dơ\ 7 oh geh siam pơlam kòn se.

            Ala\ broa\ lơh tờm bơh  dơ\ lơh chờ  ph  dunia ròng kòn mờ dà toh mè nam do la: Sơnđờm ai kòn pô dà toh mè gờ` rlau tàm di dùl jiơ tơnơ\ tu\ deh,  ờ ngui bình dà toh, bô bình hala pô bồ toh  cao su hala pô toh ờ ngan, kòn se hờ đơm 6 nhai geh pô mè lơm tàm tơngai slơ jo\ den slơ  ờ  hoan gơ tờp kòp bơtờp pơndrờm mờ kòn se mìng geh pô  dà toh mè tàm tơngai ờ jo\ hala ờ geh pô toh mè, tơl dùl đông dollar Mỹ bơcri ròng kòn mờ dà toh mè gơ cèng wơl di 35 dollar Mỹ ai tus rài lơh sa bơh dà lơgar…

            Tàm dơ\ lơh chờ,  bơdĩh mờ broa\ geh yal jơnau nàng git wa\ bè ròng kòn mờ dà toh mè, ala\ cau tus bal gam geh ala\ bác sĩ chuyên khoa  sản, nhi dong blàng,  bơsong ala\ bơta  ờ suk tàm broa\ bun kòn, ròng kòn gam dềt. Đơs bè broa\ lơh mblàng yal tơnggit,  tơngguh git wa\ bơh mpồl bơtìan bè broa\ ròng kòn mờ dà toh mè tàm càr Daklak, bác sĩ Nguyễn Thị Hoa-Phó kuang atbồ Trung tâm sền gàr pràn kơldang sa\ ja` deh dùh tàm càr Daklak ai git:

            Broa\ lơh ròng kòn mờ dà toh mè neh geh Bộ y tế mut lơh bơh nam 2006,  tàm càr Daklak neh mut lơh ua\ ngan bơh nam 2008. Kơnờm geh mpồl cau kuang lơh sơnơm, cau lơh broa\ bal lơh sơnơm neh nhap nhar mblàng pơlam tus mpồl bơtìan  bè bơta kuơ màng bơh broa\ ròng kòn mờ dà toh mè mờ nam 2013,  tơnơ\ Bộ y tế geh kơrnuat, bol a` neh mut lơh  mo broa\ lơh do  tàm jơh ala\ hìu sơnơm tàm gùt càr den tàng tu\ do,  broa\ lơh do dờp geh bơta lơh jat bơh ua\ ngan cau mè.

            Jat khà sồ bơh Viện dinh dưỡng dà lơgar,  khà ai kòn pô mìng dà toh lơm tàm Việt Nam neh gơmù tus mơ gùl tàm di rlau 10 nam do, tu\ do mìng geh tus 24,3%, lơyah rlau bơta kờp bal bơh dunia mờ lơyah ngan rlau jơh tàm Đông Nam Á.  Den tàng tàm 3 na\ kòn dềt geh dùl na\ sau gơbàn ờ dờng, jòr mờ tàm 5 na\ kòn dềt den geh dùl na\ sau gơbàn ờ tơl kg. Tàm Daklak, nam 2016, khà kơnòm dềt hơđơm 5 sơnam gơbàn ờ dờng,  rgai, ngờc kg la 20,5%,  ờ sô rgai jòr la 31,7%, jơnhua rlau ơm  dơ\ 3 tàm gùt lơgar. Jat ala\ cau jak lơh sơnơm,  mut lơh niam broa\ ròng kòn mờ dà toh mè mờ geh lơh niam khà phan siam ròng pràn sa\ kòn dềt in la broa\ lơh geh kuơ ngan nàng kơryan bơta do.

            Tàm dơ\ lơh chờ, ala\ bác sĩ neh hòi jà ala\ cau mè kờ` mut lơh niam  ala\ broa\ ròng kòn mờ dà toh mè di pal, geh: ai kòn pô mo tàm di 1 jiơ tơnơ\ deh nàng geh ngui dà tohbồ,  dà toh geh ua\ bơta pràn sơndra\ kòp, ai kòn se pô mìng dà toh lơm tàm 6 nhai  pa deh, pơlam kòn se  git sa bơh nhai  dơ\ 7 mờ pô mè jo\ jòng geh tus  2 nam hala jo\ rlau… Cau mè bun pal cit tơl  sơnơm sơndra\ kòp uốn ván mờ pal deh kòn tàm  hìu sơnơm.

Tu\ do, uă cau mè neh g^t tus mờ bơta kuơ màng bơh broă ròng kòn mờ dà toh mè. Mơya, ờ di cau lơi kung geh tơl ngăc ngar kờ` lơh jăt mờ broă ròng kòn mờ dà toh mè di pal.

Bác sĩ Bùi Thị Tâm, lơh broă tàm Trung tâm sền gàr bơta pràn kơl dang deh dùh càr Dak Lak yal bè broă ròng kòn mờ dà toh mè di khoa học, pơgồp bal tàm broă tơnguh bơta pràn, să jan bal mờ bồ tơngoh ngăc ngar kòn dềt in.

- Ơ bác sĩ, Bác sĩ gơtùi pà g^t dà toh mè geh gơnoar bè lơi tus mờ să jan kòn dềt?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Dà toh mè là phan sa kuơ màng ngan mờ geh tơl bơkah tus kòn dềt in mờ kuơ màng ngan tàm dà toh mè geh phan pràn sơndră, phan mờ ală bơta dà toh công thức, dà toh [òk ờ geh.

Den tàng, 1 nă kòn dềt geh ròng mờ dà toh mè den broă tơnguh bơtàu bồ tơngoh niam ngan, kòn dềt ngăc ngar uă, kuơ màng ngan là kòn dềt ờ gơbàn lơmă ir.

Gơwèt mờ kòn dềt geh ròng mờ dà toh [òk den [uơn ngan gơbàn kòp bè gùng tơrdih phan sa bè kòp jê ndul gơjroh, kòp tàm klờm soh mờ kòn dềt [uơn ngan gơbàn lơmă ir.

- Ơ bác sĩ! Ròng kòn mờ dà toh mè bè lơi là di pal, khoa học mờ geh cồng nha?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Gơwèt mờ cau ùr geh bun pal geh 1 khà phan sa geh tơl ală bơta phan bè poăc, ka, tăp mờ pal tơnguh tai ală dơ\ sào sa tàm nggùl tu\.

Cau mè geh bun pal sa tơl phan, mờ geh tơngai rơlô să, lơh broă di mơ den hơ\ sồng pleh mờ ờ pràn kòn se tàm ndul.

Gơwèt mờ cau mè gam ai kòn pô den kung pal sa tơl 4 mpồl phan sa, tàm hơ\ geh phan sa [òk, đạm, chất béo mờ ală vi chất bè biăp, plai chi.

Gơwèt mờ kòn dềt pa deh, pal geh bơtơl mơ tàm 1 jơ tơnơ\ mờ tu\ deh mờ pô dà toh mè lơm tàm 6 nhai sơnrờp, ba` ai sa bơtơl ală phan sa lơi ndai tài tàm dà toh mè neh geh tơl phan bơkah, kung ba` ai kòn dềt hùc dà tài tàm dà toh mè kung neh geh di pơgăp 80% khà là dà.

Pal ai kòn dềt pô ờ uă ngan bơh 8 tus 12 dơ\ tàm 1 ngai mờ kòn dềt pal geh pô ngai kung bè mang, ờ geh ai tơngai hơ\ sồng geh tơl khà dà toh bal mờ phan sa tus tàm să jan kòn dềt.

Tơngai ai kòn dềt pô niam ngan là tus tơl 24 nhai ha là jo\ rơlao.

Geh uă cau mè kơlôi là, mìng ròng mờ dà toh mè là niam, kòn dềt geh pô mè là nam bloh mờ geh uă cau mè ờ kơlôi tus mờ broă sào sa, gơboh phan lơi sa phan hơ\.

Mơya ală cau mè pal wă là kờ` dà toh geh tơl uă mờ tơl niam den ală cau mè pal sa tơl phan bơkah. Hơ\ là tu\ sào sa pal tơl phan den hơ\ sồng dà toh geh niam.

- Tàm broă ròng kòn mờ dà toh mè, mờng gơbàn mờ ală bơta kal ke lơi, mờ pal lơh bè lơi, ơbác sĩ?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Tàm broă ròng kòn mờ dà toh mè, uă cau mè mờng gơbàn ală broă bè: lài ngan là tài nùs nhơm g^t wă bè phan bơkah ờ hềt di pal, cau mè sào sa kơ\t ir, broă sào sa ờ tơl phan bơkah, sa wèr den khà dà toh ờ geh uă.

Dơ\ 2 là tài bơhiàn ờs mờng tàm ờ uă hìu nhă, mpồl bơtiàn, cau wèr uă ir, uă cau ờ khin sa ală phan sa mờ tàm khoa học ờ kơrian bè: ờ sa ka, ờ sa biăp. Bơta do lơh kal ke tàm broă kờ` geh tơl dà toh.

Geh ờ uă cau mè mờng gơbàn kòl dà toh, ờ uă dà toh. Bơta tòm sơnrờp ngan là tài cau mè ờ ai kòn pô ha là ai pô ờ ndrờm bal, hơ\ là ai pô toh mờ ai pô dà toh tàm khàr tai.

Tu\ pa deh, cau mè kơlôi là să tòm ờ geh uă dà toh, den tàng ai kòn pô dà toh bơdìh mờ kòn dềt neh pô dà toh bơdìh den ờ bài pô toh mè tai, den tàng [uơn ngan gơbàn kòl dà toh.

Den tàng gơwèt mờ ală cau mè pa gơbàn kòl dà toh den pal ai kòn dềt pô uă dơ\ rơlao, bè hơ\, hơ\ sồng gùng dà toh geh lòt niam.

- Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

                                                  Cau cih mờ yal tơng^t K' Brọp - Ndong Brawl