Tàm ala\ nam do, geh bơta sền gròi ngan bơh Đảng, Dà lơgar, ala\ kơna\ gơnoar at bồ bòn lơgar mờ  bơta lơh ngan bơh tơl hìu nha\, bòn lơgar, rài kis, broa\ ơm kis pah ngai bơh làng bol neh geh bơta bơtàu tơngguh go\ ngan. Bulah bè hơ\, tềng tam tiah lơi hơ\, bơh ua\ ngan bơta, git wa\ sền gàr kloh niam tàm rài kis gàm ờ hềt geh lơh niam. Do la bơta broa\ go\ ngan, pơhìn gơlik geh ala\ bơta kòp bơtờp ngòt rngơt ngan.

            Ntum Đak Năng, bòn dờng Kon Tum, càr Kon Tum geh rlau 3.600 na\ cau den geh tus mờr mơ gùl la làng bol kòn cau Bahnar, sơne\ Rơ Ngao.Tàm ala\ nam do, bơh ala\ broa\ lơh, broa\ lơh bơh Đảng, Dà lơgar mờ gơnoar at bồ bòn lơgar, bòn lơgar tàm do neh geh ua\ ngan tam gơl. Mờ 2 bòn làng bol kòn cau Plei Tà Dộp mờ Plei Rơ Wac tam gơl go\ loh ngan la làng bol neh mut lơh broa\ lơh trờn rha làng bol, ai lik ơm is, lơh gơs sươn. Bulah bè hơ\, di lah sền nền nòn ngan mờ jòi wa\ ngan den gam geh bơta mờng tàm rài kis yau la bòn lơgar gam bơ\ bơl bơh làng bol gam ờ hềt geh sang mờ go\ ngan la tàm broa\ ròng sur, rpu, kơnrồ. Bulah neh ua\ ngan ala\ hìu nha\ neh tơmù hìu tàm ù, ờ gam tai bơta krơ\ sur, rpu, kơnrpồ tàm rồm hìu, gơya gam geh ua\ ngan  hìu làng bol geh ròng rpu, kơnrồ rềp bal mờ hìu, geh tu\ wàng ròng kơnrồ jơnhua mờ bơr nàng hìu ơm lơh nhai mìu dà bơh wàng kơnrồ gơ hòr  tus tiah ơm bơh kòn bơnus geh lơh bơ\ ngan.Lùp sùm ngan, làng bol hơ\ sồng ai git bơh tài, hơ\ la nàng sền gàr phan bơna ba` gơbàn cau kơnhau mờ ai kơnrồ ơm rềp mờ kòn bơnus nàng bươn sền gàr. Bi Đinh Xanh kis tàm bòn Plei Rơ Wac gam ờ ru ngan mờ è kơnrồ tềng đap hìu ai git:“Lơh wàng kơnrồ kung mìng rơp lơh di 2, 3 nhai do mơ. Pe, poan nơm kơnrồ kòn. Den a` geh lơh tềng đap hìu den tàng gơbàn bơ\ bơl ngan”.

            Lòt dùl dar 2 bòn Plei Tà Dộp mờ Plei Rơ Wac, cau ai tơnggit jơnau đơs do geh git go\, geh ua\ ngan hìu làng bol neh pal lòt ngài ngan  nàng bơ\ dà ngui sa. Bi A Tưp kis tàm bòn Plei Tà Dộp ơm ntàu tềng gùt dar thùng, đù gơ lơh  bòl ngan đơs:nhai prang, tơrlung dà tàm bòn lơgar soat dà, nàng geh dà ngui pal lòt ngài ngan. Tu\ jơh mờ ngai pal lòt lơh broa\ tàm sươn, tàm mìr neh glar, mho rê gam pal pơndiang tơl đùh dà. sền  muh mat ala\ oh bơh A Tứp bơ\ bơl lơm, jơng tều bềng ù, bràs lơm, ào mpha bơh o\ ngai ờ geh pì neh gơ gơs trum ndai go\ loh ngan, bơta kloh ờ bơ\ bơl ờ geh lơh tơl. Bi A Tứp đơs:“Hìu a` den geh ngui dà tơrlung, ngai bal tàm ala\ hìu tàm do. Nhai prang den tàm do ờ geh dà, prang soat jơh dà den tàng pal mù tus hờ đơm ne lòt bơ\ dà, mờ lòt bơ\ dà kung kal ke ngan, cèng ddà rê geh ngui pì phan, hơ\ sồng tru\ biap piang neh kal ke,  jòi dà nàng hùc den kung kal ke ngan tai”.

            Dùl bơta gơbàn ờ niam tai la broa\ sền gàr kloh niam tàm rài kis tàm ntum Đak Năng, hơ\ la ua\ ngan hìu nha\ làng bol ờ hềt geh hìu ja\ brê tơl kloh. Bác sĩ Nguyễn Thanh Đức at bồ hìu sơnơm ntum Đak Năng, bòn dờng Kon Tum ai git, neh mblàng pơlam, lam sồr ua\ ngan, mơya làng bol gam ờ  hềt tam gơl ua\. Nam 2013, kòp as klờm A gơbàn ua\ ngan tàm ntum Đắc Năng mờ 32 na\ cau gơbàn, anih lơh broa\ geh gơnoar tơnơ\ hơ\ geh  đơs la dùl tàm bơh gơbàn la bơta kis ờ tơl kloh tàm bòn lơgar. Tềng đap bơta do,  nàng kơryan kòp tê jê sa\ mờ kung rhời bơtàu tơnguh khà rài kis làng bol, hìu sơnơm ntum Đak Năng gam lơh ngan lam  sồr làng bol mut lơh broa\ lơh sa sin, hùc duh, ntrờn wàng ròng sur, kơnrồ ngài mờ mờ hìu ơm, lơh hìu ja\ brê  tơl kloh mờ bơtàu tơngguh git wa\ sền gàr kloh niam bal tàm rài kis. Bác sĩ Nguyễn Thanh Đức ai git:“Nàng rcang sơndra\ kòp bơtờp, bal mờ ala\ kòp tàm broa\ lơh cit lài sơnơm, hìu sơnơm ntum kung gam lơh ngan broa\ blàng pơlam, bơta kloh tiah kis la kuơ ngan nàng bơtàu tơngguh git wa\ bơh làng bol. 3 nhai dùl dơ\, hìu sơnơm ntum kung geh ai cau lơh broa\, geh lơh bal mờ gah sền gàr pràn kơldang sa\ ja` bơh sơnrờp mờ geh dong broa\ tus anih duh broa\ làng bol ntum tam jàu broa\ bơh ala\ gah, sơnah lơh broa\, mpồl bơtìan nàng geh tus mblàng pơlam tàm bòn làng bol ơm kis kung bè đơs tàm lơ wa  ntum dê bè broa\ lơh kloh tiah kis  kờ` rcang sơndra\ kòp pluh, ngan la kòp bơtờp bè gùng lơh lề phan sa”.           

Jơnau yal bơh cau ai tơng^t jơnau đơs tàm bơta do pà go\, ờ di là tàm tiah lơi mờ tu\ lơi, broă kloh niam rài kis ù tiah kis kung geh làng bol sền gròi mờ lơh niam.

Mờ kờ` làng bol wă rơlao tai bè broă ù tiah ờ kloh  gam lơh he gơtìp kòp tê jê să lơi, mờ geh gơrềng tus mờ să jan bè lơi, tu\ do, jà làng bol mờ gơ\p bơyô iăt bal jơnau lùp bơh cau ai tơng^t jơnau đơs tàmgah lơh broă do mờ Bác sĩ chuyên khoa 1 Nguyễn Huy Du, lơh broă tàm hìu sơnơm kơnhoàl Đak Hà, càr Kon Tum, do là tiah geh 48% khà kờp làng bol là kòn cau.

- Ơ bác sỹ, tàm ală nam pa do, rài kis làng bol, tàm hơ\ uă ngan là làng bol kòn cautàm kơnhoàl neh tơnguh uă ngan. Bè nùs nhơm g^t sền gàr kloh niam làng bol dê tu\ do Bác sĩ geh ală bơta sền go\ bè lơi?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: tu\ do, geh broă sền gròi bơh ală gah, mpồl lơh broă, nùs nhơm g^t sền gàr kloh niam rài kis ù tiah, kloh niam să jan mờ broă sơndră mờ ală bơta kòp ngòt rơngơ\t buơn gơtòp tàm kòn bơnus neh geh làng bol lơh jăt uă ngan. Đơs ngan là tàm ală nam pa do, ờ geh kòp gơtòp lơi gơl^k geh, mơya broă gơtìp ală bơta kòp, khà cau gơtìp kòp gơtòp, ală cau kòp tàm pròc, tàm gùng tă nhơm, tài ală bơta vi khuẩn kung gam uă mờ geh tàm ală tiah. Gơl^k geh tòm ngan là tài nùs nhơm lơh kloh niam să jan, kloh niam bal ù tiah [òn lơgar bơh ờ uă làng bol ờ hềt niam.

- Di bè hơ\, ală bơta mờng tàm rài kis pah ngai là 1 tàm ală bơta tòm lơh gơl^k bơ\ bơl hơ\ ờ, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: Ơi, bè a` neh đơs, broă geh ờ uă làng bol gam mờng bè b^c tàm brê, b^c lơh broă tàm mìr ờ dang kơmùng, hùc dà ngềt ờ tru\ duh, hùc dà mbòr ha là ngui dà ờ tơl kloh niam, ha là ting lềng phan ròng mờ kuơ màng ngan là tàm ală dơ\ `ô sa dờng gam geh bơta mờng hùc dà ờ hềt lơh kloh niam. Bơdìh hơ\ tai, broă ngui hìu đì ndul, hìu jă brê kung gam ờ kloh niam, bơta mờng sa ris, biăp ris, tiết canh là ală bơta tòm lơh gơl^k geh ală cau kòp tàm pròc tơnguh uă tàm ală kàl mờ di gơlan gơl^k gơs kòp gơtòp dờng.

- Broă làng bol ờ sền gàr kloh niam să jan lơh aniai bè lơi tus mờ bơta pràn să jan să tòm làng bol dê bal mờ mpồl bơtiàn?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: Broă làng bol geh ală bơta mờng tàm rài kis ờ niam, bè b^c ờ dang kơmùng ha là ờ g^t tàm broă sền gàr kloh niam să jan lơh aniai tus bơta pràn kơl dang să jan sa tòm mờ mpồl bơtiàn. Bè tu\ gơtìp kòp prơm tài b^c ờ dang kơmùng lơh tơmù bơta pràn tàm broă lơh, lơh gơl^k kòp gơtòp tus mờ cau ndai. Ha là broă lơh kloh niam ù tiah ờ niam kung [uơn gơl^k kòp prơm mờ gơtòp uă, lơh ờ niam tus mờ broă tơnguh bơtàu broă lơh sa. Mờ kuơ màng ngan là bơta mờng sào sa ờ kloh niam, bè sa ờ sin, sa biăp ris, hùc dà ờ kloh den [uơn ngan gơtìp ală bơta kòp tàm pròc bè jê ndul gơjroh, kòp lỵ amip…tàm hơ\ uă ngan là mờng sa tiết canh, mờ tu\ do kòp pluh iar, ơda gam gơl^k geh uă kal ke mờ buơn ngan gơtìp kòp do. Mờ ală bơta mờngờ niam mờ ờ lơh kloh niam bal tàm mpồl bơtiàn bè a` neh đơs, den tu\ gơtìp ală kòp tàm bòn lơgar mờ broă ting lềng rơpu, kơnrồ, iar, ơda, lòt đì ndul, lòt đồm ờ kloh niam den [uơn ngan lơh gơl^k kòp gơtòp tàm bòn lơgar, mờ lơh gơl^k kòp gơtòp tàm [òn.

- Tàm ală kòp gơtòp mờ làng bol [uơn gơtìp tu\ broă sền gàr kloh niam ờ geh tơl niam, Bác sĩ gơtùi pà g^t kòp lơi là ngòt rơngơ\t ngan mờ buơn gơtìp ngan?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: Tu\ do, tàm kơnhoàl do geh làng bol kòn cau ơm kis, broă sền gàr kloh niam ù tiah ờ geh niam, buơn ngan gơtìp ală kòp ngòt rơngơ\t bè tơnơ\ do gơl^k geh:

-Ală kòp tàm gùng tơrdih phan sa: mờng tìp ngan mờ gơl^k uă bè kòp jê ndul gơjroh, kòp lỵ trực trùng, kòp khih phan sa, kòp viêm gan A mờ ờ uă bơta kòp tàm pròc ndai tai.

-Bè ală kòp tàm gùng tă nhơm tu\ do, khà cau gơtìp kòp kung geh uă tài broă sền gàr kloh niam să jan ờ niam, bè ală kòp tàm gùng tă nhơm ờ jroă, kòp nggù. Bơdìh mờ hơ\ tai, gam gơtìp ală kòp ndai bè kòp prơm gơl^k mhàm, kòp prơm mờ kòp jơng tê bơr tu\ do gam gơtìp uă tiah tàm kơnhoàl.

- Bác sĩ gơtùi bơto sồr bè lơi tu\ làng bol go\ să tòm, cau tàm hìu nhă ha là tàm bòn gơtìp ală kòp gơtòp?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: Tu\ làng bol go\ ha là cau tàm hìu ha là tàm bòn lơgar gơtìp kòp, ha là pin digơlan geh kòp gơtìp ngòt rơngơ\t den he pal kah bè tơnơ\ do:

Lài ngan là: paltam cah is gờ` tàm hìu, tơmù tìp mờ cau gơtìp kòp, di lah tìp mờ cau geh kòp pal pơn chèo muh bơr mờ lơh kloh niam, rài tê mờ sơ[ong mơ tơnơ\ mờ tu\ neh tìp.

Dơ\ 2 tai là: yal mờ hìu lơh sơnơm ntum in g^t bè bơta gơl^k geh bơh cau kòp; cèng mơ cau kòp tus hìu sơnơm rềp ngan kờ` kham mờ sơm kòp.

Dơ\ 3 tai là pal pơs wàs kloh niam hìu đam, rài kis ù tiah gùt dar mờ tàm [òn. Sền gàr kloh niam bal mờ lơh jăt ală jơnau bơto sồr bơh gah lơh sơnơm tu\ kuang bàng lơh sơnơm tus hờ hìu lam sồr.

Dơ\ 4 là tơnguh broă sơndră mờ kòp să jan in ală cau tàm hìu nhă, lơh jăt broă kơrian jơh broă gơtòp tu\ geh anih lơh broă geh gơnoar tus yal.

Dơ\ 5, rơcang c^t sơnơm sơndră mờ kòp mờ ală bơta sơnơm vacsin ai kòn dềt in kờ` sơndră mờ ală kòp gơtòp ngòt rơngơ\t mờ tu\ do gah lơh sơnơm dà lơgar gam lơh jăt tàm broă c^t sơnơm sơndră mờ kòp.

Dơ\ 6 là pal sơbì ală bơta mờng ờ niam tàm broă sào sa, rài kis ờ kloh niam, tus bal mờ bòn lơgar, lam sồr ală cau tàm hìu nhă sền gàr kloh niam să jan mờ kloh niam bal tàm bòn ơm kis.

- Jăt bác sĩ, kờ` kơrian ală bơta kòp gơtòp mờ bơta tòm là ờ sền gàr kloh niam, gah lơh sơnơm ntum, tơl nă làng bol, hìu nhă mờ [òn lơgar pal lơh bè lơi?

Bác sĩ Nguyễn Huy Du: kờ` kơrian ală kòp gơtòp bơh tàm bơta tòm là ờ sền gàr kloh niam, gah lơh sơnơm ntum mờ tơl nă cau bal mờ bòn lơgar pal lơh jăt:

Lài ngan là pal kloh niam să jan, kloh niam hìu đam, kloh niam bal tàm [òn ơm kis.

Dơ\ 2 là broă sào sa kloh niam, sa sin hùc duh, ngui ală phan sa geh anih lơh loh làng.

Dơ\ 3 tai là ală gah lơh broă, tàm hơ\ geh gah lơh sơnơm pal đơng lam tàm broă lam sồr kờ` tơnguh jơnau g^t wă làng bol dê bè pơs wàs kloh niam bal kung là ală broă sơndră mờ ală kòp gơtòp ngòt rơngơ\t gam gơl^k geh tàm kơnhoàl.

Dơ\ 4 là lơh jăt broă c^t sơnơm vacsin sơndră mờ kòp ală kòp gơtòp mờ gah lơh sơnơm dà lơgar neh ai mờ pal sền gròi ală cau kòp sơnrờp ngan kờ` geh ală broă sơm kòp mờ bơto sồr làng bol in g^t di tu\.

- Ưn ngài bác sỹ neh hơ jơnau lùp do.