Tàm ala\ nam do, bal mờ bơta bơtàu tơngguh lơh sa mpồl bơtìan mờ phan sa geh tơl bơh dà  lơgar dê, bơta lơh ngan bơh Gah lơh sơnơm mờ bơta tus bal bơh ala\ gah, sơnah lơh broa\ mờ gùt mpồl bơtìan, Việt Nam neh lơh geh ala\ cồng nha ai go\ ngan tàm broa\ geh  lơh niam wơl bơta gơbàn rgai, ờ pràn sa\ bơh sào sa ờ tơl bơta pràn sa\ mờ pràn kơldang sa\ ja` bơh làng bol.

            Tàm lơgar he, khà kơnòm dềt gơbàn rơgai, ờ pràn sa\ bơh sào sa ờ tơl bơta pràn sa\, njơ\ ky\ hơđang sơnam neh gơmù ua\ ngan kờp bơh nam 1985 (51,5%) tus nam 1995(44,9%) pah nam gơmù kờp bal la 0,66%. Bơh nam 1995 (nam sơnrờp geh broa\ lơh Dà lơgar phan sa tơl pràn sa\) tus nam 1999 khà gơbàn rơgai, rgong, ờ pràn sa\ bơh sào sa ờ tơl bơta  ròng phàn sa\ neh gơmù gam 36,7%, kờp bal pah nam gơmù di 2%. Nam 2000, jat khà sồ lùp kờp khà gơbàn  rgai, ờ pràn sa\ sa\ gam 33,8%.

            Broa\ lơh Dà lơgar phan sa tơl pràn sa\ nam 2001-2010 neh tơlik geh ua\ ngan khà broa\ lơh, tàm hơ\ geh đơs tus khà rơgai, ờ pràn sa\ hờ kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam:

            +Khà rơgai, ờ pràn sa\ jat kơnjơ\ ky\ jat sơnam tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam kờp bal gùt lơgar pah nam gơmù 1,5%, nàng kờ` gơmù gam di 25% tàm nam 2005 mờ hờ đơm 20% tàm nam 2010.

            +Khà gơbàn rơgai, ờ pràn  sa\ ky\ nggờ] (njơ\ ky\ hờ đang sơnam) tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gơmù ua\ ngan, kờp bal gùt lơgar pah nam gơmù di 1,5%, bơh 33,8% nam 2000 gơmù gam  di 25,2% tàm nam 2005 mờ 17,5% tàm nam 2010 (sơrlè khà jàu bơh broa\ lơh geh ai tơlik lơh). Khà gơbàn  rơgai, ờ pràn sa\ lơyah, jo\ dờng (Jơnhua hờ đang sơnam) tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam neh gơmù bơh 36,5% nam 2000 gơmù gam 29,3% tàm nam 2010 (ờ tus khà gơmù 1,5% dùl nam jat broa\ jàu lơh). Tus nam 2010 gam tus 28 càr geh khà gơbàn rơgai sa\, ờ sô, ờ dờng, lơyah, sa\ dềt jơnhua rlau mờ khà kờp bal bơh gùt lơgar, tàm hơ\ geh 12 càr  gam gơ ơm tàm 36 lơgar geh khà gơbàn  rơgai, ờ pràn sa\  sa\ dềt jơnhua tàm gùt plai ù.

            Bơcri tus phan sa tơl pràn sa\ la bơcri tus bơtàu tơngguh cau lơh broa\ tơl khà. Broa\ lơh dà lơgar bè phan sa tơl pràn sa\ tơngai bơh 2011-2020 nàng bơsong ala\ bơta phan sa tơl pràn sa\ pa gơlik geh, pơnjat tai geh lơh niam bơta phan sa tơl pràn sa\ bơh cau Việt Nam ngan la cau ùr mờ kơnòm dềt kờ` pơ gồp bơtàu tơngguh dờng sa\, pràn mờ bồ tơngoh bơh cau Việt Nam.Tơnggu me bơh broa\ lơh  dà lơgar bè phan sa tơl pràn sa\ 2011-2020 geh ai tơlik:

            -Tơmù khà gơbàn rơgai, ờ pràn sa\ nggờ] tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gơmù gam 15% tàm nam 2015 mờ gơmù gam 12,5% tàm nam 2020.

            -Tơmù khà gơbàn rơgai, ờ pràn sa\, jòr tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gơmù gam 26% tàm nam 2015 mờ gơmù gam 23% tàm nam 2020.

            Bulah neh lơh geh ala\ cồng nha geh cih dờp ngan tàm tơngai lài, mơya Việt Nam gam pal kong mờ ala\ bơta lòng dờng bè phan sa tơl pràn ròng sa\. Tàm tu\ khà gơbàn rơgai sa\, ờ sô jòr bơh kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam gam tàm khà jơnhua den bơta cau jơng kah ki\, lơ ma\ mờ ờ ua\ kòp ờ bời geh gơ rềng tus phan sa tơl pràn ròng sa\ gam geh ai go\ gơguh ua\, hơ\ la broa\ kơnjơ\ ngan 2 dơ\ is tàm mờ pràn sa tơl pràn ròng sa\. Ala\ bơta lòng tàm tu\ bơta pa pơnjat  tai geh ai go\ ala\ lơh ngan tàm broa\ lơh, gùng wèt tus bơta phan sa tơl pràn ròng sa\ di pal mờ tơngguh pràn sa\ ja` tus mpồl bơtìan pơ gồp bal lơh geh broa\ lơh bơtàu tơngguh rbô nam mờ dà lơgar he neh pơrgon ky\ mut lơh mờ mpồl bơtìan dunia.

            Càr Dak Lak mờ ala\ càr Tây Nguyên gơ ơm tàm tiah geh khà cau gơbàn rơgai, ờ pràn sa\ bơh sào sa phan sa ờ tơl pràn sa\ jơnhua ngan rlau jơh gùt lơgar. Khà gơbàn  rgai, ờ pràn sa\ pah nam drờm gơmù mơya gơ gam tàm khà jơnhua. Ua\ càr, bòn dờng tàm gùt lơgar gam kong ngan  mờ khà cau gơbàn jơng kah ki\, lơma\ ir gam gơbàn ua\  den tàm càr Dak Lak gam lơh ngan tơmù khà  rơgai, ờ pràn sa\ nggờ] ki\ mờ lơyah jòr. Khà gơbàn  rgai  ờ pràn sa\ nggờ] ki\ bơh 51,1% nam 1999, gơmù gam di 24,6% nam 2012, gơmù 1,26% dùl nam. Khà gơbàn rơgai, ờ pràn sa\ lơyah, jòr bơh 58,9% nam 1999, gơmù gam 35,4% nam 2012, gơmù 1,87% dùl nam. Bulah slơ rê hờ tơnơ\, khà gơmù khà  rơgai, ờ pràn sa\ geh kal ke ngan dilah ờ lơh ngan mut lơh niam ala\ broa\ lơh geh tơlik lơh.

            Khà rơgai,ờ pràn sa\ kơnjơ\ ki\ hơđang sơnam nam 2012 bơh càr Dak Lak la 24,6%, ơm dơ\ 61 tàm 63 càr, bòn dờng, tàm tu\ khà bal bơh gùt lơgar  la 16,2%. Dilah broa\ jàu pah nam ai tơlik gơmù tơl nam la 1% den càr Dak Lak geh khà gơmù  rgai, ờ pràn sa\ lơyaì di 10 nam pơndrờm mờ khà bal  bơh dà lơgar.

            Khà rơgai, ờ pràn sa\ jơnhua hơđang sơnam nam 2012 bơh càr Dak Lak la 34,5%, ơm dơ\ 57 tàm 63 càr, bòn dờng, tàm tu\ khà bal bơh gùt lơgar la 26,7%. Dilah broa\ lơh do geh gơ mù pah nam bơh 0,5-1% den càr Dak Lak geh khà gơmù  rơgai, ờ pràn sa\ lơyaì bơh 8-10 nam pơndrờm mờ khà bal bơh dà lơgar.

            ……………………………………….

Ală jơnau pa yal pà go\ khà kơnòm dềt rơgai ờ pràn să hờ đơm 5 sơnam tàm càr Dak Lak gam uă ngan jăt mờ bè ờs bal gùt lơgar dê. Kờ` geh dơ\ sào sa tơl phan bơkah kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam in, bol a` neh geh dơ\ lùp bác sĩ Bùi Thị Tâm kuang atbồ anih lơh broă rơndăp broă, anih sền gàr bơta pràn kơl dang deh dùh càr Dak Lak bè broă do.

- Ơ bác sĩ, bơh tàm jơnau pa yal pà go\ khà kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam rơgai ờ pràn să tàm càr Dak Lak gam tàm khà uă ngan jăt mờ bè ờs gùt lơgar dê. Bè hơ\, bơta lơi là bơta tòm lơh gơl^k geh bơta do?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: bơta gơl^k geh rơgai ờ pràn să den geh uă bơta, mơya tờm ngan mìng là cau mè tu\ bun ờ geh sền gàr, tu\ sào sa ờ tơl phan bơkah, lơh broă, ơm rơlô ờ di pal, broă lơh kloh niam să jan tu\ gam bun ờ di pal, bơhiàn bơh yau ờ niam mờ ală cau mè den ờ hoan lòt kham, ờ geh bơto pơlam tàm ală tơngai geh bun.

Mùl màl broă lơh sa càr Dak Lak dê, sền bè broă lơh bal den geh uă rơlao mờ ală càr tiah kơh bơnơm ờ đah tô, mơya khà rơgai, ờ pràn tơrgùm tàm tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau, tàm ală tiah do ndrờm geh broă lơh sa ờ bơtàu tơngguh, bơhiàn bơh yau tàm rài kis ờ niam, geh ală cau mè tu\ pa deh kòn den mìng geh ai kòn pô tàm nhai sơnrờp mờ ai kòn in sa mờ tàm nhai dơ\ 2, den tàng lơh gơl^k geh kòn dềt rơgai ờ pràn.

-Di bè hơ\, ală gah, mpồl lơh broă geh gơnoar neh geh ală broă lơh lơi mùl màl kờ` dong kờl tơmù khà kòn dềt rơgai ờ pràn să tàm càr do ơ bác sĩ?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Khà kòn dềt rơgai ờ pràn să càr Dak Lak dê bơh nam 2000 là 45,5% mờ ală nam hơ\ den khà kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ pràn tài càr bơcri priă mờ dà lơgar bơcri priă 1 nam di lah kờp geh di pơgăp 1 tơmàn priă. He bơcri priă tàm kơnòm dềt, tàm hơ\ uă ngan là kơnòm dềt rơgai ờ pràn să hờ đơm 5 sơnam, lài ngan là bơh tàm ală broă lam sồr kờ` ală cau mè in g^t, dơ\ 2 tai là tơnguh sa phan bơkah ai ală kơnòm dềt rơgai ờ pràn să in mờ càr kung bơcri priă uă ngan là gah lơh sơnơm, bơh càr tus kơnhoàl, tus ntum mờ ală cau lơh broă bal kung tus lam sồr mờ bơto tàm broă ai phan sa bơkah cau mè in, den tàng khà kơnòm dềt rơgai ờ pràn să tàm càr neh gơmù, den kung là kơnờm 1 bơnah là bơh cau lơh broă bal lơh sơnơm tàm bòn.

-Kờ` tơmù bơta rơgai ờ pràn să kòn dềt bè pa yal, bác sĩ gơtùi ai tơl^k ală jơnau bơto sồr lơi tus mờ ală cau mè tu\ sền gàr kòn dềt gơtìp rơgai ờ pràn să.

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Kờ` dong kờl kòn dềt rơgai ờ pràn să hờ đơm 5 sơnam ờ gơtìp rơgai ha là tơmù rơgai den a` geh ờ uă jơnau kờ` yal tus mờ ală cau mè in, lài ngan là tu\ ală cau mè rơ\p geh bun den pal rơcang nùs nhơm lài, tu\ neh geh bun den pal geh broă sào sa, lơh broă di pal bè lơh broă di mơ, broă sào sa pal geh tơl 4 mpồl phan sa, uă ngan là ală phan sa geh uă đạm mờ vitamin, đạm den geh tàm poăc, ka, kati, tàm, biăp, khoah mờ ală bơta plai chi den tàm hơ\ geh uă vitamin mờ ală cau mè pal lòt kham bun jăt tơngai, c^t sơnơm sơndră mờ kòp sồt mồr bal mờ ală bơta kòp gơtòp ndai tơl, mờ tu\ deh kòn den ai kòn pô mơ tàm 1 jơ tơnơ\ mờ tu\ deh. Ai kòn dềt in pô dà toh mè tàm 6 nhai sơnrờp, pô dà toh mè hơ\ là ờ ai tai 1 bơta dà lơi ha là vitamin lơi mờ mìng là pô dà toh mè lơm tàm 6 nhai sơnrờp, ai kòn dềt in sa bơtơl bơh nhai dơ\ 7 mờ pơgồp bal mờ pô dà toh mè.

-Tơngai kòn se pa deh pal sền gàr bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: kờ` geh kòn se pràn kơl dang tàm hơ\ uă ngan là kòn se bơh pa deh, kòn dềt bơh 1 tus 5 sơnam là kuơ màng ngan, den tàng, ală cau mè pal kahlà bơh nhai dơ\ 7 ai kòn dềt in sa bơtơl mờ tu\ ai kòn dềt in sa bơtơl ală cau mè pal kah là poh sơnrờp ngan ai kòn dềt in sa bòk lơngồt, tơnơ\ mờ hơ\ he tam gơl ai kòn dềt in sa bòk hang. Pal ai kòn dềt in sa bơh ờ uă tus uă mờ bơh dà tus kơ\t kờ` kòn dềt in mờng mờ ală bơta phan sa mờ tơrdih phan sa niam. Kòn dềt neh 2 sơnam, tu\ sa den pal tơl 4 mpồl phan sa, tàm hơ\ uă ngan là bòk, đạm, chất béo, vitamin A mờ vitamin vi khoáng, ală bơta bòk den geh bòk phe ha là bòk tơngời, bòk bùm kung sơnđan là bòk. Dơ\ 2 tai là mpồl đạm geh poăc, ka, tăp, kati, tàm ală bơta phan do là đạm, hơ\ sồng khoah, vitamin, mpồl vitamin A geh biăp, biăp tơlir, plai chi mờ di lah sa khoah, tăp, poăc den geh bơtơl tai phan sa geh uă vitamin C, dong kờl tơrdih sắt, bè 1 nă kòn dềt tu\ he tru\ phan sa geh phe, poăc, ka, ha là khoah ha là biăp tơlir, biăp den he rơwah biăp geh tơlir jù, ha là kơnuh, plai chi geh dà rơm^t jù bè kơrôt ha làai sa tai prìt ha là pơ-ò. Dà tơngi den he mìng geh ngui ờ uă ha là bơ kung niam ngan, kờ` 1 nă kòn dềt geh 1 dơ\ sa tơl den he pal lơh tơl 4 mpồl phan sa, phe lài ngan, dơ\ 2 tai là poăc ha là ka, ha là khoah, tăp, dơ\ 3 tai là biăp tơlir ală bơta, biăp, kơnuh, plai chi, dơ\ 4 la ai tai ờ uă dà tơngi, lài mờ tu\ tru\ sa, ală cau mè pal kah là rào kloh tê mờ tu\ neh tru\ sin den lời ngềt mờ ai kòn dềt in sa mơ, ba` lời jo\.

- Mờ kòn dềt ờ lah sa, den ală cau mè pal geh ală broă lơh bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Do kung là broă kal ke ngan tus mờ ală cau mè dê tus mờ ală kòn dềt ờ lah sa. Mùl màl, tu\ tìp ală kòn dềt ờ lah sa bè hơ\ den ală cau mè pal lơh ngan, cau bèp kung bè hơ\ sơl pal pơn jiồh sùm kờ` kòn dềt geh sa, mờ kuơ màng ngan là he ba` rồn bơklơn kòn dềt sa, mờ he pal lơh ngan sùm pơn jiồh, mờ geh bal jơnau nhơl chờ kờ` kòn dềt in sa ndang mờ nhơl ndang, mờ geh nùs nhơm niam kòn dềt in tu\ sa mờ kòn dềt kung gam sa ờ uă mờ kòn dềt ờ gơguh `jơ\ să, den he gơtùi bơtơl ală vitamin kờ` gơsồr sa, hùc dà bè vitamin A, D, E, geh lài tàm ală bơta vitamin tu\ mpồl lơh sơnơm bơto sồr den vitamin tơrgùm hơ\ pal geh sră bơh bác sĩ mờ cau mè  ba` blơi is ai kòn dềt in hùc mờ pal cèng kòn dềt tus hìu sơnơm, geh kham mờ ai sơnơm di pal, tu\ hơ\ cau mè hơ\ sồng iang nùs.

- Ưn ngài bác sĩ.