VOV4.K’ho -  Jat Mpồl lơh sơnơm dunia, Việt Nam gơ ơm tàm mpồl 15 lơgar geh khà cau chu jrào jơnhua ngan rlau jơh dunia. Kờp bal tàm 2 na\ cau klau den geh dùl na\ cau chu jrào. Tàm hơ\, 2/3 cau ùr mờ kơnòm dềt sùm rhềp di nhu\ jrào tàm hìu. Bơta hơ\ drờm mờ broa\ pràn sa\ ja` bol khi dê gam gơbàn pơhìn ngan. Jat Bộ y tế, 73% tàm khà sồ cau chơt tài kòp tê jê sa\ mờ sồt sa\ tàm Việt Nam tu\ do la bơh ala\ bơta kòp ờ bơtờp mờ ngui jrào chu la dùl tàm ala\ bơta lơh gơbàn tờm.

Jat ala\ cau sền sơnơng khoa học pa ngan,  tàm `hu\ jrào geh rlau 70 rbô  bơta hóa học. Tàm hơ\ geh 69 bơta lơh kòp ung thư. Ờ ua\ bơta hóa học geh tàm `hu\ jrào geh jòi go\ tàm ala\ phan bơna khih jơ lai bè sơnơm tu, ala\ bơta lơh kloh  rào, xăng zờu, bơta  lơh ướp sa\... Ngan ngồn la tàm Nicotine geh tàm jrào chu la dùl bơta geh lơh gơ bàn ngir, drờm bè ala\ bơta ma túy.

Đơs tờm gơbàn aniai bơh jrào chu, Mpồl Y tế  dunia neh rơndap broa\ ngui  jrào chu la bơta pơhìn dơ\ 2 tàm 10 bơta lơh pơhìn tus pràn sa\ ja`  làng bol tàm ala\ lơgar gam bơtàu tơngguh. Gơ la bơta  bơh tài lơh 25 bơta kòp ngòt rngơt, tàm hơ\ kòp ngòt rngơt ngan la ung thư mờ nùs gùng mhàm. Rlau 90% cau gơbàn ung thư klờm soh, 75% cau gơbàn kòp klờm soh gơkòl mãn tính, 25%  cau gơbàn kòp nùs bơh ờ tơl mhàm is… la bơh jrào chu.

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, Phó kuang atbồ Hìu sơnơm kòp lao mờ phổi càr Dak Lak ai git:

Mờ ala\ cau kòp  klờm soh gơbàn gơ kòl mãn tính  sơm kòp tàm hìu sơnơm den 100% la cau chu jrào hala kis tàm anih geh ua\ nhu\ jrào. Tài kung geh  ua\ ngan cau kòp gơbàn kòp do la cau ùr. Ala\ cau ùr kòp do ờ chu jrào mơya tu\ bol a` lùp kòp den go\ la tàm hìu nha\ khi geh bơklau hala bèp hala kòn chu jrào.

Ala\ cau ờ chu jrào mờ sùm rhềp `hu\ jrào sơnđan la  chu jrào ờ sa\ tờm. Khi  gơbàn aniai bơh `hu\ jrào bơh sơnrờp go\ jrào gam ồs sa mờ `hu\ jrào bơh cau chu bruh. Mờ broa\ rhồp 2 nhu\ do geh tu\ gam ua\ rlau tai bơh `hu\ cau chu rhồp mut tàm sa\ he. Den tàng,  ờ mìng cau chu jrào pal kong  bơta kơnjơ\ bơh kòp tê jê sa\ bơh bơta mờng aniai do mờ ala\ cau sùm  rhồp jrào bơh cau ndai chu, ngan la cau ùr mờ kơnòm dềt kung pal kong aniai drờm bal.

Dùl na\ cau ùr geh cau tàm hìu chu  jrào ua\ ngan ai git:

A` mờng bơto oh klau a` dê, khai ngir ngan jrào, mơya tu\ do khai neh kra gơbloh, lài do khai sùm chu 1 ngai 2 gói jrào. Cau chu den ờ geh  bơta lơi ai cau rhồp di nhu\ jrào den gơbàn kòp. Jràu den bô ngan, pal pleh ngài dilah  den gơbàn kòp chơt gời. Gơ khih jơlai ngan.

Đơs bè bơta gơbàn aniai kơnjơ\ bơh jrào lơh aniai, bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ ai git tai:

Bol a` kung sùm đơs la tu\ gơbàn kòp ung thư hala kòp tus mờ gơ kòl klờm soh mãn tính la bol  he neh dờp dùl bơta bè gơsơt sa\ gơ bloh. Bè tu\ tơngai kis den khat gơ jat, di la ung thu gơbàn mùl, ung thư tàm te\ bào dềt den chơt mhar ngan,  ai dilah ung thư tàm tế bào  dờng den tu\ tơngai kis jo\\ rlau. Bulah tu\ do  kung geh ua\ broa\ lơh sơm kòp nàng  kis jo\ đau, mơya dilah git go\ ung thư klờm soh geh toh dờng drờm mờ nao jơng me hala drờm mờ tap iar den bè ờs cau kòp mìng gam kis di 6 nhai tus 1 nam.

Nàng tơmù, kơryan ngan aniai bơh jrào chu tus mờ pràn kơldang sa\ ja` mpồl bơtìan, adat rcang sơndra\ aniai jrào chu neh geh Quốc hội ring bal mờ ngan ngồn geh ai ngui bơh ngai 1/5/2013. Pơnjat hơ\,  adat geh cih ờ geh chu jrào tàm ala\ tiah tàm hìu mờ ala\ tiah gal cau. Adat kung ờ ai ngan broa\ chu jrào tàm hìu mờ tàm blàng hìu bơh ala\ hìu sơnơm, hìu bơsram mờ ala\ anih geh pơ hìn ồs sa bơrtoh ua\. Adat  kung ai tơl na\ làng bol geh gơnoar gàr niam pràn sa\ ja` he dê mờ broa\ sồr cau ndai ba` geh chu jrào tàm ala\ anih geh cih ờ ai chu.

Ală jơnau kơlôi sơnơng khoa học neh ai go\ là, jrào lơh aniai uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Jrào là bơta tòm lơh gơbàn uă bơta kòp ngòt rơngơ\t tàm kòn bơnus.

Mơya chu jrào bơh jo\ neh gơs bơta mờng mờ kal ke ngan kờ` sơbì bơh uă cau dê, tàm hơ\ uă ngan là tàm cau klao. Bơta kờ` đơs ngan là, bơta mờng do ờ mìng lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan să tòm mờ gam lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang ală cau gùt dar, kuơ màng là cau ùr mờ kơnòm dềt.

Bè hơ\, `hu\ jrào lơh aniai bè lơi tus mờ cau ùr bal mờ kơnòm dềt” Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn, kuang atbồ khoa Hồi sức cấp cứu kơnòm dềt mờ kòn se pa deh, hìu sơnơm càr Dak Lak yal loh rơlao tai bè bơta do.

-Ơ Bác sĩ! Cau ùr bal mờ kơnòm dềt mờng gơbàn ală kòp lơi di lah sùm di rơhồp `hu\ jrào? Tàm hơ\, hoàc huơr uă ngan mờ ală cau do gơbàn là bơta lơi?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Bè cau ùr bè ờs, ờ geh bun, tu\ rơhồp di `hu\ jrào, bal mờ ală cau chu jrào den kung gơbàn uă bơta kòp mờ geh tu\ he ờ kơlôi tus. Bè kòp ờ deh kòn. Tu\ `hu\ jrào mu\t tàm să, lơh hoàc huơr ală bơta tàm să jan cau ùr. Bơta do tài mbơh? Tài phan Nicotine tàm jrào, lơh gơs 1 tăp kơrian ờ ai mhàm cau klao tus tìp mờ mhàm cau ùr. Du\t ndơl lơh ờ geh kòn.

Bơdìh hơ\ tai, gơwèt mờ cau ùr geh bun gơbàn aniai tài `hu\ jrào di gơlan lơh gơyò bun, deh ờ tơl nhai, geh tu\ là kòn chơ\t tàm ndul.

Gơwèt mờ kơnòm dềt. He g^t bơta pràn sơndră mờ kòp kơnòm dềt ờ pràn rơlao mờ cau dờng. Tàm tu\ broă rơhồp di `hu\ jrào den cau lơi kung ndrờm bal lơm. Kơnòm dềt, kis tàm 1 tiah ờ niam, ờ hềt đơs tus mờ tiah geh `hu\ jrào, den neh gơbàn ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan mờ he ờ hềt đơs tus mờ broă kơnòm dềt di rơhồp `hu\ jrào bơh ală cau dờng gùt dar. Lơh gơbàn uă bơta kòp tàm kơnòm dềt.

Ală kòp mờng gơbàn ngan là kòp tàm gùng tă nhơm hờ đang, kòp tàm gùng tă nhơm hờ đơm, ală kòp bè tồr, geh tu\ là gùng pròc.

A` kờ` đơs tai là bơta aniai bơh `hu\ jrào ờ sơbì 1 nă cau lơi, tàm hơ\ cau ùr mờ kơnòm dềt là 2 nă cau gơbàn aniai uă ngan.

-Bè bác sĩ pa yal den bơta lơh aniai bơh `hu\ jrào gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan cau ùr mờ kơnòm dềt là uă ngan. Bè hơ\, tàm broă sơm kòp, bác sĩ đơs bè lơi bè bơta g^t wă bơh ală cau klao, cau bơklao, cau bèp tàm hìu nhă bè bơta aniai bơh jrào gơwèt mờ cau ùr bal mờ oh kòn să tòm?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Bè bơta aniai bơh jrào, tu\ do, mpồl bơtiàn gam sền gròi ngan. Mìng is tus mờ gah lơh sơnơm, Bộ Y tế neh geh uă chỉ thị bè broă lơh jăt ală broă tơmù ờ uă ngan bơta lơh aniai bơh jrào tàm hìu sơnơm.

Gơwèt mờ khoa Hồi sức cấp cứu kơnòm dềt mờ kòn se pa deh, bol a` ờ lời gơbàn broă chu jrào tàm khoa do, tài do là anih mìng sơm kòp ai ală kơnòm kòn se pal deh, să jan gam ờ pràn.

Mơya, tàm ờ uă tiah ndai hìu sơnơm dê, gam geh cau chu jrào. A` go\ là, bu\ lah jơnau g^t wă mpồl bơtiàn bè bơta aniai bơh jrào neh geh tơnguh uă, mơya kờ` lơh jơnau g^t wă tus broă lơh kờ` sền gàr niam bơta pràn kơl dang să jan să tòm bal mờ kơnòm dềt den ờ hềt geh jăt mờ jơnau kơ\p kờ`.

-Kờ` tơmù bơta lơh aniai bơh jrào den cau [uơn gơbàn ngan là cau ùr bal mờ kơnòm dềt pal sền gàr is să tòm bè lơi? Mờ ală cau chu jrào pal kah ală bơta lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Gơwèt mờ cau ùr, a` sồr là pal g^t is tàm broă sơndră mờ bơta aniai bơh jrào bơh rài kis gùt dar. Bè di lah geh cau chu jrào tềng gah, den bơta niam rơlao là he pal pleh ngài. Dơ\ 2, di lah tài 1 bơta lơi hơ\, ào, mpha gơbàn [ô `hu\ jrào den pal bơsoh mơ. Cau ùr pal kis tàm 1 tiah kis kloh niam, tơmù uă ngan broă tìp mờ `hu\ jrào.

Gơwèt mờ kơnòm dềt, ală cau mè, bèp, mò, ồng, cau dờng pal g^t rơlao tai, tus bal mờ mpồl bơtiàn kờ` sền gàr kơnòm dềt. Di lah chu jrào mờ ờ hềt sơbì jrào den pal rơwah 1 anih chu jrào kờ` ba` lơh gơbàn tus mờ ală cau gùt dar.

Cau ùr bal mờ kơnòm dềt tu\ lòt tàm gùng pal tar chèo muh măt kờ` kơrian gơthul, sơnơm bơh `hu\ jrào mu\t tàm să jan.

Du\t ndơl, a` kơ\p kờ` là, ală hìu nhă, mè bèp pal sền gròi rơlao tai, gàr tiah kis niam, ờ do ờ dă ngan ai ală cau in, tàm hơ\ kuơ màng là cau ùr mờ kơnòm dềt.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng K’ Brọp mờ  Ndong Brawl