VOV4.K’ho - Pơnjat tai broa\ lơh “Broa\ lơh pơrhê” bơh Gah bơsram sơnơng bè mhàm mờ tơmut mhàm dà lơgar, broa\ lơh  lam sồr ai is mhàm  gùt lơgar geh lơh tàm [òn drà Gia Nghĩa, càr Dak Nông pa do neh gơ hòi geh git nđờ rbô na\ cau lơh jat bal. Mờ ala\ broa\ lơh mblàng pơlam bè  bơta pơrya kuơ bơh broa\  ai is mhàm mờ bè kòp gơ lề mhàm ùr bơh  deh, mpồl ơruh pơnu, ơruh pơnu tàm ala\ anih lơh broa\, mpồl bal mờ ala\ [òn tàm Dak Nông neh tus bal tàm broa\ lơh ai is mhàm. Lo\ Phạm Thu Hoài cau tàm mpồl ơruh pơnu lơh broa\ tàm Gah phan geh is mờ tiah  kis càr Dak Nông ai git:“A` ai mhàm dơ\ sơnrờp, tơl cau kung geh lơh ngan nhap nhar, broa\ lơh do geh pơrya kuơ màng dờng ngan tus mờ ala\ cau geh rài kis kal ke tàm  gùt làm tiah dà lơgar, ala\ cau geh rài kis kal ke, geh kis jo\ rlau tus tơl cau,  dong ala\ cau ờ geh tơl bơta…A` kơp kờ` broa\ lơh do geh lơh geh ua\ rlau tai mờ a` kung  geh trơ gùm geh tai ala\ cau  tàm mpồl ơruh pơnu anih lơh broa\ geh nhap nhar tus bal ua\ rlau tai. A` go\ broa\ lơh do neh cèng geh bơta pin dờ` bơta kơp kờ` tus ala\ cau kal ke”.

Kờ` ai srơh ai mhàm is gơs la broa\ sùm lơh, geh cồng nha rlau, Dak Nông neh crơng gơs ờ ua\ mpồl cau lơh broa\ ơruh pơnu lam sồr  ai mhàm dong kòn bơnus. Tus bal tàm mpồl do geh ala\ cau geh broa\ lơh mblàng pơlam,  lam sôr cau tàm mpồl ơruh pơnu nhap nhar tus bal ai mhàm is nàng dong kòn bơnus. Ala\ broa\ lơh nhap nhar do neh lơh tam gơl git wa\ bơh ua\ cau dê mờ khà cau geh lơh jat srơh ai mhàm is slơ ngai slơ gal. Bi Hoàng Thanh Tiền  kis tàm  [òn Rơ Moan la dùl tàm ala\ ơruh pơnu neh sùm tus bal ai mhàm is, geh tam pà jơnau đơs:“A` go\ gơ lơh chờ ngan  mờ pơn ỳơ sa\ ngan tu\ geh tus bal  ta\ pơ gồp dùl bơnah dềt tàm broa\ ai mhàm  is dong kòn bơnus. Do la broa\ lơh niam ngan tus mờ tơl na\ he, broa\ ai mhàm is geh bơyai lơh di ngai du\. Sa\ tờm a` kung sùm geh tus bal broa\ lơh do,  ala\ ntờc mhàm pơrhê do kờ` ngan tus ala\ cau tàm bơta gơ ja\ gơ jal. A`  kung geh tus bal kung bè lam sồr mpồl ơruh pơnu tàm mpồl sùm geh tus bal sùm”.

            Mìng tàm dùl anih se\ tus bơh “Broa\ lơh pơrhê” geh mut lơh broa\ lơh ai mhàm is tàm [òn drà Gia Nghĩa, càr Dak Nông pa do,  neh geh rlau 1 rbô na\ cau neh lơh jat bal, tus bal ai is mhàm. Pah nam, broa\ lơh ai is mhàm tàm Dak Nông neh  ai geh mờr 1.100 kơldung mhàm.

            Bulah bè hơ\,  jat bác sĩ Đào Ngọc Trường, anih tờm ai is mhàm Hìu sơnơm Chợ Rẫy [òn dờng Hồ Chí Minh, cau tàm mpồl bơyai lơh “ Broa\ lơh pơrhê” tàm Dak Nông den bơta kờ` mhàm niam drơng tàm  ala\ càr, [òn dờng gam la dờng ngan. Dak Nông la dùl càr ngài mờ ala\ tiah tờm tam gùl, hìu sơnơm dờng, phan bơna lơh sơnơm gam gơtìp ua\ ngan kal ke,  bơta kờ` mhàm den gam sơnđìng ngan…Den tàng, Dak Nông kung bè  ala\ càr ndai kờ` pal lơh pràn broa\ mblàng pơlam tàm ai mhàm is nàng broa\ ai mhàm is geh cồng nha rlau.

            Bè ala\ bơta,  pràn kơldang sa\ ja` kờ` geh tus ai mhàm is,  bác sỹ  Đào Ngọc Trường Anih tờm ai mhàm is Hìu sơnơm  Chợ Rẫy [òn dờng Hồ Chí Minh, đơs: “Lài jơh la sơnam bơh 18 tus 60 jơh bal cau ùr, cau klau, huyết áp jơnhua ngan ờ rlau 160, lơyah ngan ờ rlau is 100, bè kơnjơ\ den bơh 42 kg  ai 250 ml,  rlau 45 kg den ai 330 ml, ờ gơbàn kòp sùm bè gùng ta\ nhơm hala nùs, gùng mhàm. Ai mhàm is dong kòn bơnus  geh ai geh ala\ khà mhàm niam, tu\ do jơh ala\ khà mhàm mờ he ngui den ờ ngui mhàm cau tac tai. Tu\ lài,  bol a` pal blơi mhàm bơh cau mờng tac,  tu\ do,  bol a` geh ngui khà  mhàm bơh cau ai is den mhàm geh niam rlau. Mìng is càr Dak Nông bơyai lơh ai mhàm , den bol a` geh cèng mhàm hơ\ mờ geh ai wơl Dak Nông in ngui”.

 Kờ` làng bol mờ gơ\p bơyô geh tai jơnau tơng^t bè broă mờng chài tàm broă lam sồr ai mhàm is tàm càr Dak Nông, cau ai tơng^t jơnau “Pràn kơl dang să jan mờ rài kis” neh geh dơ\ boh bơr mờ bác sĩ Huỳnh Thị Thanh Bình, kuang jăt jơng atbồ mpồl đơng kờl sơnơm sơm ba phan bơna càr Dak Nông gùt dar broă do.

-Ơi, dan bác sĩ pà g^t bè ală broă mờng chài tàm broă lam sồr ai mhàm is tàm càr Dak Nông tàm tơngai do?

Kờ` tơnguh cồng nha tàm broă ai mhàm is, tàm tơngai do, mpồl dong kờl sơnơm sơm ba phan bơna càr Dak Nông neh chồl pràn broă lam sồr, chồl pràn broă lam sồr bè broă ai mhàm is tàm ală anih yal tơng^t. Hơ\ sồng lam sồr mờ ală broă lơh tơn, ha là lam sồr mờ uă broă lơh ndai kờ` làng bol, ală cau ai mhàm is in g^t bè bơta kuơ bơh broă ai mhàm is. Bơh tu\ hơ\, ală cau tơnguh jơnau g^t wă, tam gơl jơnau g^t wă mờ neh geh uă cau neh tus is ai mhàm, geh cồng nha niam…

Nam do, broă ai mhàm is tàm càr Dak Nông di lah pơn drờm mờ ală nam lài den geh cồng nha uă rơlao. Ală dơ\ ai mhàm is neh geh ală kuang bàng, cau lơh broă sa priă nhai; cau lơh broă tus bal uă; tàm hơ\ uă ngan là cau tàm mpồl ơruh pơnu mờ mpồl ling tus bal uă ngan. Bu\ lah bè hơ\, tàm broă lơh jăt broă lam sồr, ai mhàm is den kung tìp uă kal ke.

-Hơ\ là ală kal ke lơi ơ bác sĩ? Mờ broă tus bal tàm broă bơsong ală kal ke do tàm càr Dak Nông bè lơi?

Lài ngan là broă pơgồp bal chồl pràn broă lam sồr ờ hềt geh broă pơgồp bal nền nòn, geh ờ uă mpồl lơh broă ờ hềt jơh nùs. Dơ\ 2 tai là khà priă tàm broă lam sồr ai mhàm is pah nam, bu\ lah neh geh sền gròi bơh anih duh broă làng bol càr, mơya khà dong kờl gam ờ hềt di pal, ờ hềt tơl tus mờ broă lam sồr ai mhàm is jăt broă kờ` tu\ do dê. Dơ\ 3 tai là khà cau lơh broă bol a` kung ờ gal, mờ lơh broă bal mờ broă lam sồr tai den tàng sơlơ kal ke rơlao. Dùl bơnah tai, tu\ do, càr Dak Nông gam ờ hềt crơng gơs anih lam sồr ai mhàm is den tàng ală broă lơh tài bè hơ\ lơh ờ niam tus mờ cồng nha broă lam sồr ai mhàm is… Bu\ lah bè hơ\, bơh tàm broă lơh jăt broă lam sồr ai mhàm is tàm tơngai do bơh ală anih lơh broă, mpồl lơh broă dê, tàm hơ\ uă ngan là mpồl ling neh geh broă pơgồp bal lơh niam, jơh nùs, neh pơnrơ ngan bè ală mpồl ling, kuang àng, mpồl ling sền gàr tiah nhàr dà lơgar, gah lơh sơnơm, hìu sơnơm càr, mpồl ơruh pơnu, mpồl tam klăc ala măt cau lơh broă… neh jơh nùs tus bal tàm broă pơgồp bal kung bè lam sồr ală kuang bàng, cau lơh broă tus bal ai mhàm is geh mpồl đơng lam lam sồr ală dơ\ tàm ală kơnhoàl…

-Di bè hơ\, jăt bác sĩ, tơngai tus do, càr Dak Nông pal sền kuơ tus broă lời kờ` geh cồng nha uă rơlao tàm broă ai mhàm is?

Broă crơng gơs anih lam sồr ai mhàm is là broă pal geh lơh. Tu\ do, hìu sơnơm càr gam dờp mờ rơwah mhàm, den tàng he pal crơng gơs anih lơh broă do kờ` pơgồp bal mờ anih ai mhàm hìu sơnơm Chợ Rẫy dong kờl bè broă lơh, phan lơh broă kờ` rơcang tàm broă lam sồr lơh… lài do, càr Dak Nông pal gơrềng bal mờ mpồl dờp mhàm, tu\ crơng gơs geh den geh bơsong kal ke do.

Kờ` tơnguh cồng nha tàm broă ai mhàm is, tàm tơngai tus, mpồl dong kờl sơnơm sơm ba phan bơna càr kung lơh jăt ờ uă kơnòl tòm: Lài ngan là tơnguh mpồl đơng lam kơnă càr, kơnhoàl tus mờ ală ntum. Tu\ do, mìng geh 51 tàm 71 ntum, sơnah [òn, [òn drà geh mpồl đơng lam den tàng pal crơng gơs 100% khà mpồl đơng lam tàm ală ntum, sơnah [òn, [òn drà. Dơ\ 2 là pal dan dong kờl geh khà kuang bàng lơh broă kơnă càr kung bè kơnhoàl drơng broă lam sồr do tài tu\ do ală broă ndrờm lơh ơla ờ hềt geh kuang bàng lơh broă ngan. Dơ\ 3 tai, pal geh khà priă dong kờl, mpồl đơng lam khà càr geh dong kờl kes priă den kơnă kơnhoàl kung ờ hềt geh broă dong kờl. Dơ\ 4 tai, pal geh broă pơgồp bal bơh mpồl đơng lam mpồl dong kờl sơnơm sơm ba mờ ală gah, mpồl lơh broă gơrềng bal, tàm hơ\ kuơ màng ngan là broă pơgồp bal mờ Gah lơh sơnơm càr, hìu sơnơm càr lơh rơndăp broă kờ` mhàm pah nam kờ` lơh khà mhàm pah nam di pal. He pal lơh rơndăp broă khà mhàm mùl màl tam pà tus tơl nam kờ` geh broă đơng lam ndrờm bal, tơnguh cồng nha ală dơ\ ai mhàm is, tơl bè bơta niam mờ khà uă kờ` geh ai…

-Dan ưn ngài bác sĩ neh tus bal mờ jơnau đơs do.