VOV4.K’ho - Tu sa sề la bơta mờng gơbàn ngan tàm kơnòm dềt, ngan la tàm tơngai gơ hòn sề kòn se mờ gơ pơh sề mờ hòn sền pa, bơh 6 tus 12 sơnam. Tu sa sề kơnjơ\ geh lơh bơta pràn  tơrgi` bơh kòn dềt ờ pràn, bơh hơ\ geh lơh aniai tus bơta dờng sa\ mờ bơta  bơsram sra\. Ngan la,  tàm tơngai sề kòn se, dilah gơbàn tu sa mờ pal lòt ta\ sề gờ` geh lơh roh gùng tàm sề, lơh  sề gơ hòn ờ ring. Den tàng, broa\ sền gàr, jroh sề kơnòm dèt niam, kờ` pleh tu sa sề ờ mìng gàr pràn sa\ ja` kơnòm dềt mờ gam gàr niam  bơr sề tềng muh mat.

            Kòn bơnus geh 2 bơta  sề la sề kòn se mờ rê tus jơh rài kis. Sề den geh 20 nơm, tu\ hơ hòn bơh gam dềt tu\  kòn se tòm 6 nhai tus 2 nam. Sề do geh gơ ơwa` mờ gơ pơh is tu\ kòn dềt tòm bơh 5 tus 12 nam mờ geh gơ tam gơl mờ sề kơljap tus chơt. Sề cau dờng den geh 32 nơm sề. Sề do geh gơ  gam sùm mờ cau dờng tus tu\ kra, ờ kờp cau gơbàn ờ diơng sề, gơbàn pơh hala geh tam gơl tam  sề ờ ngan.

            Kung bè ala\ bơnah ndai tàm sa\ ja`, sề kòn bơnus dê kung gơbàn ua\ ngan bơta kòp, ua\ ngan la gơbàn tu sa sề. Do kung la bơta vi khuẩn lơh aniai sồt tềng sề, hala sồt tàm chung sề. Kơnòm dềt la cau bươn ngan gơbàn tu sa sề tài kơnòm dềt ờ hềt git tàm broa\ sền gàr sề bơr hala sền gàr sền di pơlam. Bal mờ hơ\,  ua\ mè bèp ờ hềt sền gròi ngan di pal tus mờ pràn  kơldang sa\ ja` tus mờ bơr, sề kòn dê, geh lơh oh kòn bươn ngan gơbàn tu sa sề. Lo\ Nguyễn Thị Thúy Ngân kis tàm [òn dờng Buôn Ma Thuột boh bơr:

            Kòn  a` dê gơbàn tu sa sề bơh tu\ khai  rơp 3 sơnam. Gơbàn tu sa sề la bơh khai sa ua\ ngan kèo mờ phan sa lơ ngồt mờ tu\ hơ\ a` kung ờ hềt sền gròi di pal ngan tus mờ bơr sề kòn a`. Tu\  khai đơs mờ a` la khai gơbàn jê sề den a` hơ\ sồng sền gròi rlau.

            Jat bác sĩ Trần Văn Thông, kơnòm dềt di gơlan gơbàn tu sa sề bơh gờ` ngan, bơh tàm tu\ gơ hòn sề kòn se. Ngan la tàm  tu\ khi gơbàn gơ tam gơl sề, hòn sề pa, bơh 6 sơnam tus 12 sơnam den kơnòm  dềt gơbàn tu sa sề tus 90%.

            Tu sa sề den geh ua\ ngan bơta. Tàm hơ\ geh  3 bơta tờm ngan. Lài jơh la bơta bơh sề, ka` sề mờ sa\ sề ờ pràn. Dơ\ 2 la bơh vi khuẩn. Tơnơ\ jơh sào sa, di la ờ jroh sề, vi khuẩn tàm phan sa geh gơ đềt tàm ha sề geh gơ lơh ala\ mpờng gơ đềr,  lơh  gơbàn tu sa sề. Dơ\ 3 la bơh phan sa, ngan sa sa bòk mờ phan sa geh sơdàng. Bác sĩ Trần Văn Thông ai git:

            Bè bơta bơh tài lài jơh la bơh sề, hơ\ la bơta kơljap niam sề tàm tu\ mè bun ờ geh sền gròi nền nòn, ờ geh  tơl can xi mờ ala\ bơta vi lượng geh gơ lam bồ mat  sề gơ ờ pràn. Phan sa la bơta gơ lơh lam bồ lài lơh tu sa sề, ngan la mờ kơnòm dềt khi mờng ngan sa ba`, kèo, ala\ phan sa geh sơdàng.

            Tu sa sề geh 2 bơta gơbàn la la bơh tu sa ka` sề mờ tu sa sa\ sề. Mờ tu sa ka` sề den  kơnòm dềt ờ hềt gơbàn jê mơya sền mờ mat kung go\ tềng sề geh gơbàn jù hala kò gơjur. Do la bơta bơh tài sơnrờp ngan  gơbàn tu sa sề. Tu\ do,  dilah sền gàr sề ờ niam den geh gơbàn tus bơta dơ\ 2 la tu sa sa\ sề. Kơnòm dềt go\ sề gơbàn jê tu\ khi tơrgi` mờ gơbàn gơđì tu\ sa phan sa sràt, duh ir hala mriềt ir.

            Mờ tu sa sề ngờc, broa\ lơh niam ngan rlau jơh mờ mờng lơh mờ geh bời ngan  rlau jơh tu\ do la trám sề (gam sơnđan la hàn sề). Broa\ do geh dong jing wơl tềng ala\ trồm tu tềng sa\ sề, kơryan jơh bơta gơbàn tu sa sề.

            Tu sa sề tàm tu\ tơngai sề gam kòn se ờ mìng geh  lơh broa sào sa bơh kơnòm dềt gơbàn aniai mờ di lah gơbàn kơnjơ\ den pal lòt ta\ sề gờ`, mờ gơ hòn wơl sền  cau dờng geh ờ  hoan niam. Tu\ do,  ua\ mè bèp geh pơrya la sề hòn bơh kòn se mìng la sề ing mờ  geh gơ tam gơl mờ sề pa den tàng ờ hoan sền gròi sề kòn se tàm tơngai do. Do la  dùl pơrya ờ di ngan. Tàm bơta sề bơh kòn se gơ hòn den tàm ala\ kàng sề, ala\ bồ mat sề tus dờng geh gơ mòn tàm  ntìng kàng di drờm bal mờ ala\ tềng sề bơh kòn se. Tu\ ala\ bồ mat sề gơ dờng,  den  jơng sề kòn se geh gơbàn roh is, ai go\ la gơ ơ wanh mờ geh dus sang. Tềng  jơng sề hơ\  gơ geh hòn sề tus dờng nàng ơla.

            Sề bơh kòn se di lah gơbàn tu sa aniai ngan den pal lòt ta\ gờ`, tàm tu\ tu\ sề tus dờng geh ơla den ờ hềt gơ hòn, tềng ha pah hơ\ geh  lơh sề  tơnơ\  do gơ hòn ờ song hala hơ hòn sề ờ niam.  Den tàng, kờ` kơnòm dềt geh sề niam, pràn, mè bèp kờ` pal sền gàr,  sồr jroh sề bơr kơnòm dềt in bơh tu\ sề kòn se, ba` ai ir khi sa phan sa geh sơdàng. Ngan la kờ` pal bơto kòn dềt in pal git jroh sề gờ`, sùm jroh sề pah ngai ba` dơh tơnơ\ hờm sào sa.

Sền gàr bơr sề niam kòn dềt in kung là 1 tàm ală broă lơh dong kờl kòn dềt sa bơkah, pràn kơl dang, tơnguh bơtàu ndrờm bal bè să bồ bal mờ nùs nhơm. Kờ` g^t sền gàr sề di pal, sơndră mờ tu sa sề, cau ai tơng^t jơnau đơs do geh dơ\ lùp bác sĩ Trần Văn Thông, Phó kuang atbồ khoa Y học lâm sàng, hìu bơsram Cao đẳng Y tế Dak Lak yal loh rơlao:

-Ơ bác sĩ! Nđan lah phan sa geh sơdàng lơh gơbàn tu sa sề?

Bác sĩ Trần Văn Thông: Tàm bơr ha là gùng tă nhơm đơs bal geh ờ uă vi khuẩn, tàm hơ\ geh bơta vi khuẩn lơh gơbàn tu sa sề uă ngan, geh măt sơnđan là Streptococcus mutans. Bơta vi khuẩn do [uơn ngan tam gơl, kuơ màng tu\ tìp mờ phan sa geh sơdàng, phan do lơh gơs acid mờ lơh aniai sề. Kuơ màng tàm kòn dềt, tàm hơ\ uă ngan là tơngai sề hòn bơh dềt, sề geh bơta là lơbơn den tàng broă di gơlan gơbàn tu sa là uă ngan.

-Ală kòn dềt tàm tơngai bu\ sề ha là tu\ tus sơnam pơh sề ndrờm gơbàn tu sa sề lơm ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Văn Thông: Ờ di ală kòn dềt tàm tơngai sề hòn sề ndrờm tu sa sề. Di lah cau tàm hìu nhă, mè bèp g^t sền gàr bơr sề niam kòn dềt in den sề hòn bơh dềt gam niam bè ờs tus tàm tu\ hòn sề pa, den sề hòn bơh dềt geh pơh.

Sơlơ\u wơl, di lah broă sền gàr bơr sề ờ niam den gơbàn tu sa sề. Sề hòn bơh dềt kung bè sề pa hòn, kung geh chung, geh ntìng den tàng tu\ gơbàn tu sa lơh jê ngan, lơh gơbàn tus mờ bơta tơrging, tàm hơ\ kuơ màng ngan là lơh ờ niam tus mờ gùng tơrdih phan sa mờ tàm broă bu\t sền tơnơ\ do tai.

-Ơ bác sĩ! Jroh sề là 1 broă lơh geh cồng nha kờ` tơmù ờ uă ngan broă gơbàn tu sa sề. Mơya broă jroh sề gơwèt mờ kòn dềt ờ tu\ lơi [uơn. Bè hơ\, bác sĩ geh broă lơh lơi kờ` dong kờl ală cau mè bèp geh lơh broă do [uơn rơlao?

Bác sĩ Trần Văn Thông: Tàm tơngai sề hòn bơh dềt, geh uă kòn dềt gơboh kờ` mờ broă lơh jăt mờ nùs nhơm să tòm. Cau mè bèp pal lơh geh bơta chờ tu\ jroh sề kòn in. Tu\ do, tàm drà kă bro geh tăc uă ngan bơta gai jroh sề geh lơh niam ha là gai jroh sề măy.

Gai jroh sề măy geh bơta niam là lơh broă mờ pil, gai jroh sề pơdar ndrờm, lơh kòn dềt gơlơh gơboh kờ`. Bè hơ\, den tàng cau mè bèp pal lơh ngan blơi kòn in geh gai jroh sền niam bơne\ ha là gai jroh sề măy. Kuơ màng là sơnơm jroh sề tai.

Cau mè bèp pal kah là geh sơnơm jroh sề ai is kòn dềt in. Bè ờs ală bơta sơnơm jroh sề hòi, tu\ jroh sề ală kòn dềt go\ sơnơm jroh sề bơkah, thồm den gơboh ngan, mờ di lah ai sơnơm jroh sề cau dờng kòn dềt in den ờ tu\ lơi kòn dềt kờ` jroh sề tài gơbàn hòi.

-Kờ` sơndră mờ tu sa sề kòn dềt in, ală cau mè bèp pal kah ală bơta lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Văn Thông: Broă lơh niam ngan là sền gròi broă sào sa ală kòn dềt, kuơ màng là phan geh sơdang, phan sa lơngồt, dà hùc lơngồt geh gaz… ală phan sa do pal tơmù ba` sa uă bè phan sa ing.

Dơ\ 2, kờ` geh bơta niam sề den bơh sơnrờp cau mè geh bun pal bơtơl tơl ală bơta vi lượng bè canxi, flour… ală bơta phan sa gơtùi dong kờl bu\ sề kòn dềt in tơnơ\ do geh niam. Broă tai là pal kham sề bơh 3 tus 6 nhai 1 dơ\. Bè ờs kòn dềt den bơh 3 nhai lòt kham 1 dơ\ là niam ngan.

Ală tu\ bè hơ\ den geh di tu\ go\ sề gơbàn tu sa, sề gơbàn ờ niam kờ` geh broă bơsong mơ bơh sơnrờp. Dùl broă tai là cau mè bèp pal kah tus mờ broă jroh sề kòn dềt in. Geh 90% khà kòn dềt jroh sề ờ di. Tàm broă sào sa, cau mè bèp pal rơwah phan sa geh uă canxi, bơta do geh dong kờl lơh pràn să jan mờ dong kờl sền geh hòn niam.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

                        Cau mblàng K’ Brọp mờ Ndong Brawl