Tĭng rnoh kơp uănh bah Ntŭk uănh nđôi kop ji (CDC) n’gor Dak Lak, bah rnôk nuĭh ntưp HIV bôk năp dơi saơ tâm năm 1993 tât aƀaơ, n’gor Dak Lak lĕ geh 2.192 nuĭh ntưp HIV, tâm nĕ 1.197 nuĭh hôm e rêh n’hanh 518 nuĭh lĕ khĭt. Aƀaơ 15/15 nkuăl, nkual têh, nkual ƀon têh n’hanh 179/184 xă phường/nkuăl têh kơp dơn nuĭh ntưp HIV/AIDS. Nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột lah ntŭk geh rnoh nuĭh ntưp HIV âk n’găn n’gor, đah 906 nuĭh ji. Tĭng CDC đŏng, ta lam n’gor, nuĭh ji HIV/AIDS rgum âk ta 2 rmôt nuĭh geh ur/sai/ndrôi nuĭh ntưp HIV n’hanh way dŏng ma túy. Tâm nĕ, bu klô nhưp HIV/AIDS geh 70,84%, bu ur geh 29,16%. Nai dak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh-Khoa Jrô njrăng n’gang HIV/AIDS Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak, an gĭt:

Nu nău ji HIV ta lam n’gor dôl geh jêr jŏt. Tă bah rnoh kơp groi nđôi ngăn saơ, nu nău ji HIV bah n’gor geh trong hao tâm rmôt tâm boh bu ur bu klô (MSM). Dŭt âk rnoh nuĭh ntưp rgum tâm rmôt bah 15-49 năm (geh 98,2%), dŭt âk. Aƀaơ nu nău ƀon lan trơn gŭ âk bah ăp ntŭk êng tât jêng nău gĭt tât, groi nđôi, mât uănh nuĭh ntưp HIV bah ntŭk aơ hăn ăp ntŭk n’hanh ntŭk êng sĭt mâp âk jêr jŏt.

Nô T.B.V (gŭ ta nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak) ntưp HIV lĕ rlău 15 năm aơ. Bah rnôk saơ ntưp ji nô V way ƀa ƀơ hăn but uănh, mbơh ntĭm bah nai dak si na nao. Nô dơi ntĭm săm dak si njrăng n’gang kaman ARV ơm. Rlău 15 năm bah năp, rĭng ăp khay, nô tât khoa Jrô kan njrăng n’gang HIV/AIDS but uănh, ƀư uănh năl mhe rnoh kaman n’hanh sŏk dak si ARV. Knơm tĭng nău săm tĭng nău ntĭm bah nai dak si, săk soan bah nô T.B.V hôm e đăp mpăn, nô lĕ dơi rnăk wâl, deh kon n’hanh pah kan nâm ơm. Lơn lah, ur n’hanh ăp kon nô mô ntưp HIV bah nô. Nkah gĭt tay tâm rnôk ntưp ji, nô T.B.V, nkoch:

Saơ săk djuôr, rgăy, 1 khay nsôih ngêt sa tŏng ăp yơn săk soan mô rgâl jêng gâp hăn tât ngih dak si gay ƀư uănh năl mham. Jêh nĕ ntưp HIV, mô ŭch rjăp lơn gâp hăn ntŭk săm HIV ta Nha Trang ƀư uănh năl mham. Rnôk gĭt gâp ntưp HIV, gâp ƀư tĭng săm tĭng nău ntĭm bah nai dak si, bah nĕ tât aƀaơ gâp ngêt dak tŏng. Gâp gŭ ur, geh kon nâm ơm mô geh nău du ntil. Gâp saơ ơm n’hanh dơi săm ngăch gay he dơh oi ntưp, gĭt geh ntưp ji săk nơm mbra gĭt trong njrăng n’gang gay mô ntưp tâm rnăk wâl.

Gay gĭt săk nơm geh ntưp HIV đŏng lah mô, du trong ngăn lah ƀư uănh năl ntưp HIV ta ăp ngih dak si nsing nơm. Bah meng nĕ, lah ntôn mô lah ŭch njrăng săk kơt ăp nuĭh kiău ma, nău ƀư tĭng uănh năl HIV lah nău an ƀư. Wât kloh nău nĕ rnôk geh nuĭh ntưp HIV, yuh N.B.L (gŭ ta phường Tân Lập, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) lĕ ngăch tât khoa jrô kan, njrăng n’gang HIV/AIDS (CDC Dak Lak) gay ƀư mbơh ntĭm n’hanh ƀư uănh năl. Yuh N.B.L, nkoch:

Rnôk tăng nuĭh bên tâm rnăk wâl gâp geh HIV, gâp dŭt n’hâm klach, rvê. Bôl săk nơm đêt mâp yơn gay đăp mpăn an nơm gâp hôm e nsrôih hăn ƀư uănh năl mham. Lor rnôk tât ta aơ, gâp mĭn rvê dŭt âk yor lĕ geh kơt jêh nĕ gâp geh HIV ri gâp rngot ngăn. Yơn lah, rnôk dơi ăp nai dak si mbơh ntĭm, gâp saơ uănh năl saơ ơm nău ntưp ji lah an săm lơ ơm lơ uĕh yor HIV aơ lĕ geh dak si njrăng n’gang kaman, an ngêt dak si tŏng ăp, di mông lah nuĭh ntưp hôm e rêh, gŭ âm nâm ơm.

Bôl nău uănh năl ơm HIV nsĭt tay âk nău uĕh ngăn, yơn lah tĭng rnoh kơp aƀaơ, rnoh uănh năl HIV ta Dak Lak hôm e đêt, knŭng geh nklăp 4,9%. Dŭt âk ăp nuĭh ƀư uănh năl HIV lah ăp nuĭh tâm rmôt geh âk kơt chuh ma túy, tâm gŭ tâm ban săk mô lah nuĭh ji hiăn, nuĭh ntưp ăp nău ji tâm ntưp tă bah tâm bĭch, rek, bu ur bŭn, kon bah nuĭh ntưp HIV... nkô̆ nău rnoh uănh năl HIV ơm hôm e đêt yor nuĭh ƀon lan mô hŏ wât nkô̆ nău kơt nău khlay bah nău ƀư uănh năl HIV ơm, mô nchrăp lor kơt nchrăp nău mĭn gay ƀư uănh năl HIV. Âk nuĭh hôm e klach geh bu dêr jêng mô ƀư uănh năl.

HIV lah du ntil kaman ƀư hŭch chŏl nău ji ta nuĭh, kaman HIV rdôl lơh n’hanh phah trong chŏl nău ji bah săk, ƀư an săk mô dơi chŏl tay ăp nău khuch ƀư ji, jêng tât khĭt. Yor nê, nău mbơh ntĭm uănh năl ơm HIV lah nău ƀư dŭt n’hâm khlay. Yor nê, ăp nău kan dơi kan ntrôl dăng nkoch trêng mbơh tơih đah nău khlay bah nău uănh săk soan ăp rơh, ngăn lah nău uĕh bah nău uănh năl HIV ơm. Tĭng nai dak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh, nău uănh năl mham HIV geh dŭt uĕh, nĕ lah saơ ơm n’hanh săm ơm, bah nĕ njrăng n’gang ntưp an nuĭh êng n’hanh kơl n’hŭch prăk săm an nuĭh ji.

          HIV/AIDS lah nau ji tâm ntưp, khuch ngăn tât n’hâm soan, nau rêh nŭih ji. Nau ji dôl ma ntưp tâm bu mom đah rnoh ntưp lơn ma âk, ngăn lah nŭih tâm bĭch ndrăng bu ur, bu klô. Gay kơl an ƀon lan gĭt kloh lơn mpeh HIV/AIDS, rmôt PV geh nau ôp nchră ma nai dak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh-Khoa njrăng rdâng HIV/AIDS ntŭk kan nkân njrăng n’gor Dak Lak.

          Dăn nai dak si mbơh trong ntưp bah HIV ndrel ăp nau mpơl rnôk geh nau ntưp?

          Nai dak si Sinh: HIV lah du ntil kman lơh tâm ntrong dăng châl bah nŭih ji. Rnôk lăp tâm săk, kman aơ lơh tâm ăp tế bào lympho T (lah tế bào bạch cầu khlay ngăn tâm nau dơi dăng châl) ƀư ân săk nŭih geh nau ji mô dăng ndrel nơih geh ntưp ăp nau ji trong proch lơh ƀư ngêt sa mô kah, hôi n’hâm, lơh tâm klơm soh ƀư săk nơih geh nau ji jâk ndrel jêng tât rnôk AIDS.

          Trong ntưp tơm bah HIV lah trong mham (yur mham, ăp ntil kơt lah: nglai chuh, chuh ma tuý, dŏng nsum dĭng chuh, yur mham mô kloh tu tơm): Ntưp bah trong tâm bĭch ndrel ntưp tă me tât kon.

          HIV geh 3 rnôk: Tal bôk năp lah rnôk cấp tính: Rnôk ntưp HIV, rnôk cấp tính tâm pơh bôk năp tât pơh tal 12: rnôk aơ nŭih ji mô geh nau mpơl ôh. Rnôk bar lah rnôk tât: tâm rnôk aơ nŭih ji kŏ mô geh nau mpơl năl, rnôk aơ ntoch ntơm 8-10 năm. Rơh tal 3 lah rnôk AIDS: Aơ lah rnôk nŭih geh nau ji ntoh âk nau kơt lah ntưp âk nau tât ji êng êng, kơt: Luh tâm mbung, hiăn, nấm rngok, sôt ntô...

          Dăn nai dak si mbơh moh nŭih ân geh xét nghiệm HIV ơm?

          Nai dak si Sinh: Ăp nŭih ân geh ƀư xét nghiệm HIV ơm lah ăp nŭih geh nau mra ntưp kơt, tâm bĭch ndrăng bu ur, ndrăng bu klô, mô lah đah nŭih tăch săk, ưp nŭih dŏng nsum nglai chuh...lah ăp nŭih mra geh nau ân ƀư xét nghiệm ơm. Ăp nŭih geh nau ji viêm gan B, viêm gan C mô lah ăp nŭih ji tâm klơm soh, bu ur bŭn. Ăp nŭih nê ân geh hăn khám gay ma gĭt nau tât ntưp HIV gay ma saơ, lah geh săm ân ơm lơn ueh.

           Rnôk xet nghiệm ndrel geh nau năl ntưp HIV, nŭih ji mra moh geh nau bu mbơh, ơi nai dak si?

          Nai dak si Sinh: Rnôk hăn xet nghiệm lah geh nau ntưp ma HIV, nŭih ji mra geh mbơh. Nau mbơh lah khlay ngăn, rnôk geh nau ji nŭih ji bu vay rvê ngăn. Rnôk aơ, nau mbơh nkoch lah nau khlay. Nŭih ji mrta geh mbơh nau tât HIV bah nơm ndrel geh ntĭm mbơh nau tât bah nau ji nơm ân ur kon gĭt, mô lah nŭih balư nơm gĭt, balư nơm vay chuh dĭng nsum mô lah ma oh kon. Jêh nê, nai dak si mra mbơh nŭih geh nau ji săm. Rnôk săm, nŭih ji mra geh bu mbơh ăp nau đă ngêt dak si săm HIV lah săm tât lôch săk, nŭih ji ân săch dak si ân tâm di, nơih ngăn gay ma mô dơi chuêl dak si. Rnôk ngêt dak si săm HIV, nŭih ji ân ngêt tâm di mông, tâm di rnoh, tâm di rnôk tât lôch săk.

          Rnôk săm HIV, nŭih ji moh nau nkah, ơi nai dak si?

          Nai dak si Sinh: Nau săm HIV lah nau khlay, lah nŭih ji mô ngêt dak si tâm di mông, tâm di rnoh, nŭih ji nchlơi dak si ri mra mô hôm tam ma dak si. Ndri ma, rnôk nai dak si đă, nŭih ji ân khám tâm di rnôk gay geh mbơh sŏk dak si tâm di tŏng. Tal 2, nŭih ji ƀư xét nghiệm ƀa ƀơ gay ma uănh nŭih ji geh khuch play leh đŏng lah mô, yor săm HIV ƀư khuch play leh, ndri ma nŭih ji ân geh nkah nau aơ, nkre ƀư xét nghiệm năl kman 1 năm 1 tŏ, nŭih si ân sông sa tŏng, ngêt dak si tâm di mông, tâm di rnoh, tâm di rnôk đă.

          Ơ, lah ueh nai dak si.