HVI ntưp bah nuĭh tât nuĭh tă bah 3 trong khlay geh: trong mham, tâm boh tâm brê n’hanh bah mê̆ tât kon tâm rnôk bŭn, deh, an kon pu. Tĭng rnoh kơp, 100 nuĭh mê̆ bŭn ntưp HIV mbra deh nklăp 30 kon se ntưp HIV. Nuĭh mê ntưp HIV dơi ntưp rêng an kon tă bah 3 gưl bah kơi aơ.

- Rnôk bŭn: HIV bah mê̆ rêng bah rnăn kon lăp tâm săk oh bê bah dŭt ơm, geh ntơm bah pơh tal 8 bah bŭn. Geh nklăp 1/5 oh bê geh ntưp HIV ta lvang aơ.

- Rnôk deh, HIV ntưp bah dak n’hanh mham bah mê̆ ntưp HIV lăp săk oh bê. Geh du n’gul rnoh kon se deh geh ntưp HIV bah lvang aơ.

- Rnôk an kon pu, HIV dơi ntơm tă bah dak toh me mô lah ăp ntŭk sôt, rhuk ta chông toh mê̆ an săk kon se. Geh nklăp 1/4 kon se ntưp HIV ta lvang aơ.

Yor nê, lĕ rngôch bu ur ntưp HIV dơi đă an deh rek n’hanh an kon ngêt dak toh ndrôk.

Tĭng ăp nai dak si chuyên khoa, rnoh kon se geh ntưp rêng HIV bah mê̆ mbra hŭch dŭt âk. đê̆ đŏng jŭr bah dâng 2% lah ăp mê̆ nchrăp lor, dŭt n’hâm ƀư ơm ăp trong săm nchrăp njrăng ntưp HIV bah mê̆ tât kon. Nău uănh nđôi HIV dơi đă lĕ rngôch bu ur tâm rnoh năm deh rnôk ŭch geh kon, yơn lah, ta ăp bu ur geh âk kơt bu ur tăch săk, nuĭh geh âk târ ri nău ƀư aơ ŭch khlay. Dak si săm HIV (ARV) geh tam nking n’gang nău hun hao n’hanh ntop hao bah kaman HIV. Lơ đêt kaman tâm săk nŭh mê̆ lơ hŭch ntưp an kon. Yor nê, săm HIV lơ ơm ri rnoh oh bê deh nâm ơm lơ âk. Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa njrăng n’gang HIV/AIDS Ntŭk uănh nđôi kop ji an gĭt:

Aƀaơ hin, mpeh bah lơ Dak Lak saơ 17 bu ur bŭn ntưp HIV, tâm nĕ geh 16 nuĭh lĕ deh, 16 nuĭh kon ri kơt dơi ngêt dak si ARV, geh du đêt nuĭh dơi ngêt dak si lor rnôk bŭn, geh nuĭh saơ ri tâm năm bŭn, geh nuĭh saơ rnôk jŭr rnăn, lĕ rngôch kon se deh uănh năl PCR n’hanh mô geh ntưp, jêng lah dak si ARV dŭt uĕh đah bu ur bŭn.

Yuh P.T.T (26 năm deh) ta n’gor Dak Lak mhe deh kon dak bôk geh rlău 6 khay. Yuh T gĭt nơm ntưp HIV ta lvang jŭr rnăn kon, rnôk saơ ăp uănh năl mham lor deh. Rnôk dơi y nai dak si an gĭt nu nău ji bah nơm, yuh T dŭt n’hâm ndrăt, duh nuih n’hanh rlău tay lah rwê kon tâm ndŭl geh ntưp ji bah mê̆. Lap jêh deh, lĕ 2 me kon lĕ dơi săm ngăch dăng nâm ơm, mô geh ntưp bah mê̆. Aơ dơi uănh lah nău lap ngăn đah rnăk wâl yuh. Yuh P.T.T nkoch.

Oh saơ kon oh mô geh săm lah du nău lăp đah oh, yor nău ngêt dak si ăp nar ŏk r’ah, oh hôm dŭt jêt, kon oh lĕ dơi ngêt dak si ntưp ji tă bah oh bê mô kâp săm dŭt lap ngăn hôm. Oh mpŏng ăp nuĭh rnôk geh ji janh dăng lơn, tĭng săm yor dak si mô geh ntop nău ji êng. Tal 2 kơl he geh kon ri dŭt geh nkô̆ nău đah nău rêh bah nơm. Oh bê mbra ngăch dăng kơt ăp nuĭh tĭng săm djăt nău dak si.

Tĭng nău mbơh bah Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak, bah bôk năm 2025 tât aƀaơ, Ntŭk kan lĕ ƀư nkoch trêng na nê̆, mbơh ntĭm ta ntŭk gŭ rêh mpeh njrăng n’gang HIV/AIDS an bơi 2.5 rkeh nuĭh; mbơh ntĭm, uănh năl HIV an rlău 30.000 bu ur bŭn, saơ n’hanh săm ARV an 20 mê̆; 19/20 nuĭh dơi săm ntưp an kon se jêh dêh. Jêh uănh năl mham tay jêh săm nchrăp njrăng lor ntưp ji, 100% ăp oh ngăch dăng, mô ntưp đah HIV.

Knơm ntrôl dăng trong kan nkoch trêng, mbơh ntĭm, wât bah ƀon lan lah nsum n’hanh bu ur tâm rnoh năm deh kon lah êng mpeh nău geh bah nău uănh năl ơm, săm nchrăp njrăng ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon lĕ hao. Bah meng nĕ, ăp nău ƀư uănh năl, mbơh ntĭm dơi ƀư ta lĕ rngôch ăp ngih dak si nkual, kơl nuĭh ƀon lan dơh gĭt. Aƀaơ dak si săm n’gang kaman ARV lĕ dơi bảo hiểm y tế trok prăk, n’hŭch ji ŏk đah prăk kaih săm an nuĭh ji. Yơn lah, jêr jŏt têh ngăn aƀaơ hôm e lah nău prêng bah nuĭh ntưp. Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa njrăng n’gang HIV/AIDS Ntŭk uănh nđôi kop ji lah:

Way lah ăp bu ur kon se tâm rnoh năm deh, ăp bu druh rnôk khân pơng saơ bŭn khân pơng hăn but uănh bŭn ăp rơh, jêh nĕ mô saơ ơm nơm geh ntưp HIV, gay dơi săm ARV ơm an tât rnôk deh ri lĕ mbrơi hôm.

Ƀư mê̆ lah nău ƀư gưl têh ngăn bah bu ur, yor nê, ăp nuĭh mô lap ntưp HIV mô klach, lơi ntlơi ma an nchrăp lor joi tât ăp ngih dak si chuyên khoa gay geh nău mbơh ntĭm, ntop kơl. Lah tĭng nău săm, bu ur ntưp HIV lĕ rngôch dơi deh ăp kon ngăch dăng, hun hao têh săk n’ăp nuih n’hâm kơt lĕ rngôch ăp kon se nâm ơm êng.

Săm ARV ơm-rdâng ntưp rêng HIV ntơm me tât kon.

Bu ur bŭn lah mô geh nau kan njrăng n’gang, nau ntưp HIV ntơm bah me tât kon mra hao tât 30-40%. Rlŏ ma nê, lah năn geh xét nghiệm ơm ndrel mô geh săm ân năn ma dak si njrăng rdâng ARV, rnoh aơ mra huch tâm dâng 2%. Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa jrăng rdâng HIV/AIDS, ntŭk kan nkân njrăng srê ji Dak Lak, nkoch mbơh nau ndrel nau rdâng bah HIV ntơm bah me tât kon bah nau ôp bah kơi aơ.

Ơi nai dak si, bu ur bŭn lah ntưp HIV ri moh nau ƀư gay ma ơm saơ ndrel n’huch nau khuch ntưp HIV tât kon?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ăp bu ur bŭn ân geh saơ ơm, lah saơ ơm rnôk geh ntưp HIV bah nơm gay ma săm ân ơm, geh ngêt dak si ARV ơm, geh xét nghiệm ơm dĭng lĕ ăp nau ntưp rêng bah nau tâm bĭch bu ur bu klô ndrel geh xét nghiệm ơm rnoh kman, xét nghiệm CD4, xét nghiệm viêm gan B, C, giang mai ăp nau ntưp ji ân kon se. Tal bar đŏng lah ân geh kơt tĭng rnôk săm. Saơ ơm jêh nê ân geh săm ân tâm di ueh. Rnôk săm kơt tĭng ueh ri geh nkân lơi HIV tâm mham bah me ueh lơn, jêh nê khám ndul bŭn, xét nghiệm ƀa ƀơ, deh ân đăp mpăn. Nchrăp ân rnôk deh geh đăp mpăn lah ăp ntŭk ngih dak si njrăng rdâng nau ntưp rêng bah me tât kon. Rnôk aơ, tâm lam Phường Buôn Ma Thuột mpeh ba dâng bah n’gor Dak Lak geh 3 ntŭk kan geh săm nê lah Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh, Ngih dak si Đại học Y Dược Buôn Ma Thuột. Mât chăm jêh rnôk mhe deh lah nau khlay, jêh rnôk oh bê mhe deh mra geh ngêt dak si rdâng ntưp ji tâm 6 pơh bôk năp ndrel jêh nê mra geh ƀư PCR gay ma năl nau ji ntưp tâm kon se đŏng lah mô. Ndrel nau khlay lah ân geh mât nuih n’hâm ân ueh, ngêt sa ân geh đăp mpăn tŏng kah”.

Nai dak si moh geh nau mbơh tât nau tam bah dak ji kman ARV tâm nau mât chăm n’hâm soan bah me ndrel rdâng nau ntưp rêng HIV ntơm bah me tât kon?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Dak si ARV rnôk aơ ueh ngăn, dak si tâm rgop Dolutegravir dak si aơ mô geh nau khuch tât bôk rngok ri ma nŭih ngêtt dak si aơ mô geh lêt rgănh kơt dak si bah năp nê. Bah năp nơh dak si ARV geh nau khuch ntop đŏng ri ma âk nŭih mô hôm ŭch săm tĭng nau ntĭm đă. Yơn rnôk aơ ri dak si ARV ueh ngăn. Tal bôk năp đah nŭih me ri păng dơi rdâng nau ntưp rêng bah kman HIV, jêh geh ngêt nklăp 28 nar ri nau njrăng rdâng lĕ ăp ntil kman tâm dak mham, ri ma rnôk jur tâm dâng nau mpơl saơ ri rnoh ntưp bah me tât kon lah dêh ngăn. Rgâl dơi ntrong dăng châl bah nŭih me, ri ma nŭih me geh n’hâm soan ueh mô geh ntưp tay nau ji êng, jêh ri huch nkre nau ntưp jêng AIDS, ntoch jong tay năm jong rêh ndrel nau ueh tâm nau rêh dŏng. Đah ma kon se mhe deh ri mra geh huch nau ntưp rêng bah me tât kon tâm rnôk dôl bŭn, rnôk deh ndrel ân kon pu toh. Oh bê mra geh mât ueh rnôk mhe deh, oh bê mra geh ngêt dak si njrăng rdâng tâm 42 nar mhe deh.

Ơi nai dak gay geh ueh ngăn nau săk tam săm, me drel kon bê moh nau ân geh kơp tĭng tâm rnôk dŏng dak si ndrel uănh n’ôi n’hâm soan?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Đah ma bu ur geh ntưp ma HIV ân geh kơt tĭng nau khám n’hâm soan tâm 6 khay du tŏ yor lah âk nkô̆ nau ƀư jêng nau ntưp rêng HIV, geh âk nŭih mô gĭt nkô̆ nau ntưp. Rnôk geh ntưp HIV jêh ri ân geh kơt tĭng nau săm ndrel ngêt dak si ARV du trong nâp ngăn. Ngêt dak si ân tâm di, tŏng, tâm ban tĭng nau ntĭm bah nau dak si. Ân geh ndâk nau nchrăp rnôk deh kon. Kơt lah nơm ŭch bŭn, deh kon ri ân geh săm ARV ân tât rnôk rnoh kman huch jur ngăn, kơt nê mra deh ăp kon ueh lăng n’hâm soan. Jêh ri săm njrăng nau ntưp rêng ntơm bah me tât kon tâm ntŭk gŭ đăp mpăn, ueh. Jêh ri mât chăm n’hâm soan nau nuih ân ueh, der nau rvê mô ueh. Nŭih me: ân geh ngêt di ân tŏng, tâm di, tâm ban mông, rnoh dak si, rnoh ngêt ân geh tât lôch nau rêh. Ân geh hăn khám n’hâm soan ƀa ƀơ, khám rnôk bŭn. Ƀư ân ueh nau kan rnôk deh, ân geh tĭng nau uănh n’ôi ndrel nau ntĭm mbơ3h bah nau dak si gay ma der nau ƀư rhik ntô săk kon se. Săch nau mât rong kon se, rong kon ma dak toh me mô lah dak toh môi? Ăp nŭih me ân geh kơt tĭng nau săm ân ueh, rnoh kan tâm dâng nau geh ri nau mât rong kon ân geh pu dak toh me hôm lah nau săch ueh ngăn. Đah ma oh bê: rnôk mhe deh ri ân geh mât rong ân ueh. Ân geh ngêt dak si rdanag nau ntưp rêng tĭng nau đă bah nai dak si. Ân geh hăn chuh njrăng ăp kon se n’hâm soan ueh ngăch êng êng, đah ma rnăk vâl ri ân geh nau ŭch rŏng đah ăp kon se geh ntưp HIV, mô geh mưch, nkhah, mro bonh đă nŭih me. Njêng ntŭk geh nau ŭch rŏng ueh ngăn ân nŭih me ndrel đăp mpăn ân kon bê geh deh đăp mpăn ngăn ngên. Ân geh kơt tĭng nau săm ma ARV, khám ƀa ƀơ ndrel ŭch rŏng mro dơi geh hăn nsum lah mpông pơk ueh ngăn gay ndẻel deh ăp kon se geh n’hâm soan ueh dăng mô geh HIV.

Ơ, lah ueh ma nai dak si.