Tâm nău rêh văn hóa bah ăp rnoi nuĭh Tây Nguyên, ăp ƀon lan geh du nău way nđăp nsao êng, nsĭt nău rup uĕh êng. Đah nuĭh Xơ Đăng, tâm gŭ ur sai mô rvê jâk mpeh prăk kaih, mô geh nău tâm nkol nđăp, ma uănh khlay nău tâm rŏng nuĭh n’hâm uĕh lŏng ngăn n’hanh nuih n’hâm dơn kan.

Rnôk bu ur druh bu klô ndăm Xơ Đăng hao têh n’hanh jêng kuăt ndôi, khân păng ndrel mbăk anh nău dơn kan đah lĕ ma bar ding rnăk wâl. Ur sai mhe nđăp mbra dơi gŭ đah mpeh ur mô lah mpeh sai, uănh tĭng nău tâm ban ŭch n’hanh an gŭ lor mpeh rnăk jêr jŏt lơn gay pêt mât. Nkah gĭt sĭt n’glĭng an lĕ bar ding, khân păng mơ rdâk êng jay, ntơm luh gŭ êng.

Tâm ndơ nđăp, ndơ an moh lah yơn bêng ler nău tâm rŏng, dơi uănh tâm bah kơt “ndơ an jăt sai” – mô uănh jâk mpeh drăp ndơ ma lah nău krêp dêh, uănh khlay n’hanh nău mbah rhơn ngăn an bar hê ur sai. Wa A Wat, Mpôl nuĭh âk năm deh xã Đăk Dục (Quảng Ngãi) an gĭt:

“Tâm gŭ ur sai bah nuĭh Xơ Đăng mpôl hên mô geh tâm nkol ndơ nđăp, mô mpet jâk drăp ndơ. Lor rnôk tĭng jăt ur, way ndjôt nkre du mblâm pêh, kău kŭk, kuăl lah ndơ gay wer an po, mpơl nău nkah gĭt n’hanh nuih n’hâm rŏng ngăn. Hôm ƀăn rnôk sĭt jay sai ndjôt nkre mbân ao mô kah troi gay wer an me bơ̆ mpeh sai đŏng. Ăp nklâm ndơ nê mô kâp weh kơp ma rnoh khlay, ma njuăl tâm nău nkah gĭt, sĭt n’glĭng n’hâm suan n’hanh nău tâm rŏng ngăn”

Nuĭh Xơ Đăng geh nău lah: “Dak toh me njŭng bar ding.” Nău lah ngăn dơm yơn đâng dơ nău hôr tâm pêt mât ur sai jru mpeh nău tâm ban, nuih n’hâm nkah gĭt n’hanh nău tâm rŏng đah lĕ bar ding rnăk wâl. Oh kon mô dơn nkah gĭt n’hâm suan deh luh pêt mât têh jêng bah du hê bôk me, ma hôm geh nău nkah gĭt sĭt n’glĭng ntĭm nti têh jêng me bơ̆ mpeh ur, mpeh sai đŏng. Nê lah trong ma ƀon lan năl di nău tâm ban bu ur bu klô, pêt mât nău tâm krêp dêh rnăk wâl ơm bah ri aơ. Nô A Hlam, ta thôn Đăk Giấc, xã Đăk Môn (Quảng Ngãi) nkoch:

“Lôch rnôk tâm nđăp, ăp oh kon way hăn gŭ mpeh jay bu klô nklăp 2 tât 3 năm. U che nha hôm ntĭm: “Dak toh me nha hôm njŭng bar ding” – jêng lah rnôk hŏ sĭt kơl me bơ̆ mpeh sai, bar hê ur sai tâm pleh sĭt khâl me bơ̆ mpeh ur đŏng gay tâm kơl nău kan n’hanh mât nău kơl đah lĕ bar ding rnăk wâl.”

Tâm gŭ ur sai bah nuĭh Xơ Đăng, mô geh nău du ding khlay rlău du ding. Lah rnăk bu klô ƀư tâm nđăp lor, ri bar pe khay bah kơi mpeh rnăk bu ur plơng tay. Rnăk bu klô nđăp ma sŭr, djăr, ri rnăk bu ur ƀư tâm ban kơt nê đŏng. Lĕ rngôch nsing ta nău tâm ban da dê, gay bar rnăk wâl n’hanh lĕ ma nsum mpôl lam ƀon lan krêp dêh, êt lhăt.

Ntơm nơh, lah tâm ƀon geh nuh srê, mbo ba mô jŭr geh, âk nuĭh kop ji, ri nău ôp wăng, nău nđăp nsao manh ntruch tay nar. Yor nău rhơn êng ân rlai lăp nsum nău rhơn mƀak bah lam ƀon lan. wa Y Niên, ta buôn Ea Mao, xã Tân Tiến (Dak Lak) nkoch:

“Nău mha êng tâm nău way nuĭh Xơ Đăng, lah khay nê tâm ƀon geh kop ji, mbo ba mô jŭr geh mô lah geh nău rngot bah ƀon lan, bol bu ur druh n’hanh bu klô ndăm nê hŏ tâm rŏng nsum yơn mô hŏ dơi an ƀư wăng nđăp. Rnôk ƀon hŏ rlău dơi ăp nău rngot, n’hâm suan ăp nuĭh hŏ đăp mpăn, bar ding mơ ndrel sơch nuĭh geh nsing nơm tâm ƀon gay ƀư nău nđăp wăng.”

Tĭng nău way, bah năp nar nđăp bar pe nar, bu ndăm têh  dăng tâm ƀon tâm jă hăn bri tôch biăp, pâk ƀăng, lơh joi ka… rgop suan nchrăp an nar rhơn mƀak. Ta du đêt ƀon lan nuĭh Xơ Đăng aƀaơ, rup uĕh nê nha hôm dơi mât ndray đŏng. Yơn lah, mpôl druh ndăm aƀaơ way sơch trong ƀư uĕh mhe lơn: manh bu tât rhŏ n’gon sa, mô lah rnăk geh mbơm oi ri ƀư tâm nđăp ta nhà hàng, jă ban nhạc sĭt rgop nău rhơn. Bol trong ƀư geh nău rgâl, nuih n’hâm tâm ban n’hanh krêp dêh nsum nha hôm lah jâng nsing nâp bah nău rhơn răm rnăk wâl n’hanh nău tâm rnglăp nsum mpôl lam ƀon lan đŏng. Wa A Nuă – bu ranh buôn Ea Mao (Tân Tiến, Dak Lak) nkah ntĭnh:

“Tâm gŭ ur sai nuĭh Xơ Đăng, bu ur druh bu klô ndăm tâm nđăp mô koh mpeh du ding. Bar hê ur sai druh mom mbra gŭ nsum đah me bơ̆ sai lor mô lah me bơ̆ ur lor, nău way ăp ding ntơm bah pe tât pe năm, lôch  nê mơ mĭn tât luh gŭ êng. Nê lah nău way ơm u che ntlơi an tay, gâp dăn nkah kon său nar aơ ân gĭt mât ndray, gay nău tâm rŏng bar ding me bơ̆ way dơi ăp tŏng”.

Tâm gŭ ur sai bah nuĭh Xơ Đăng man wat kô̆ ma lăp jru, mô âk mpưm yơn ler bêng nău rŏng nuĭh, nău tâm ban n’hanh nău tâm pêt mât nsum.