Zèng - thước đo nhiều giá trị của người Tà Ôi

Phụ nữ Tà Ôi không dệt zèng trên những bộ khung cửi đồ sộ và phức tạp như người Thái hay người Mường. Khung dệt của người Tà ôi được kết cấu từ những khúc tre hoặc gỗ rời, khá đơn giản và gọn nhẹ. Nhờ vậy mà phụ nữ Tà Ôi có thể đem bộ khung dệt tới bất cứ đâu và dệt vào bất cứ lúc nào tiện.

Với người Tà Ôi, dệt zèng không chỉ là một nghề thủ công đơn thuần, mà là thước đo để đánh giá nhiều giá trị trong đời sống của người Tà Ôi xưa. Điều kiện, tiềm lực kinh tế là một ví dụ.

Chị Ra Pát Thị Nhan, ở tổ dân phố số 4, thị trấn A Lưới, huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế, nói: “Vải zèng ngày xưa đắt lắm. Nhà nào mà làm được thì họ đổi được trâu bò. Chắc 1, 2 tấm 3 mét đổi được con trâu rồi vì người ta làm rất nhiều công, rất công phu. Nhà nào có con gái một năm chỉ làm được 6, 7 tấm thôi, mỗi tấm 3 mét, mà nhà nào đông con mới làm được”.

Hai thợ dệt của Hợp tác xã dệt zèng thị trấn A Lưới. Ảnh: Hoàng Minh

Từ thời điểm tháng 9 hàng năm, bông thu hoạch trên rẫy sẽ được se sợi trước khi đem nhuộm và hồ. Màu sắc trên vải zèng của người Tà Ôi xưa phổ biến chỉ gồm đen, trắng, vàng, đỏ, xanh lá và tím. Mỗi màu sắc lại được lấy từ các loại cây, lá khác nhau như vỏ và lá cây ta-râm cho màu đen, củ cây a-rác cho màu vàng, màu đỏ lấy từ củ cây a-chất…v..v. Để sợi vải bền màu, trong quá trình chế thuốc nhuộm, người ta bỏ thêm vào đó một số phụ gia như vỏ ốc đá, bột sắn hoặc bột nếp khô.

Sau khi đã có sợi vải nhuộm màu, người phụ nữ Tà Ôi bắt đầu lên khung dệt vải. Nếu công đoạn nhuộm đòi hỏi kinh nghiệm pha chế thuốc nhuộm thì khi lên khung dệt cần đến sự tỉ mỉ. Để có một tấm zèng đẹp, người phụ nữ Tà Ôi phải bỏ rất nhiều thời gian để phân loại từng sợi vải có kích thước màu sắc đồng đều, phù hợp với mục đích sử dụng. Thí dụ như tấm zèng để may trang phục, cần chọn những sợi vải mỏng mịn. Loại sợi to và thô thì dùng để dệt thảm hay chăn.

Cùng với vải sợi, hạt cườm để xâu kết thành hoa văn cũng góp phần tạo nên giá trị của tấm zèng của người Tà Ôi. Vải zèng càng có nhiều hoa văn cườm, càng có giá trị cao. Xưa kia, người Tà Ôi thường dùng loại cườm lấy từ hạt cây a rạc, mọc rất nhiều trong rừng. Loại cây này có hạt như hạt tiêu, khi phơi khô thì rất cứng và có lỗ ở tâm, rất tiện lợi để xâu thành chuỗi trang trí trên Zèng. Cườm làm từ chì nấu chảy cũng được người Tà Ôi sử dụng từ rất sớm.

Hoa văn đa dạng trên vải zèng của người Tà Ôi. Ảnh: Hoàng Minh

Trong văn hóa của người Tà Ôi, zèng đóng vai trò rất quan trọng, không thể thiếu trong hoạt động tín ngưỡng, thờ cúng. Zèng cũng là vật đính ước của các cô gái với ý trung nhân hoặc để thể hiện lòng hiếu thuận với ông bà, cha mẹ của chồng tương lai.

Hoa văn trên vải zèng của người Tà Ôi

Có thể nói, nét đặc trưng lớn nhất của thổ cẩm Tà Ôi so với các tộc người khác sinh sống trong cùng khu vực là hệ thống hoa văn trang trí đa dạng.

Hoa văn trang trí trên zèng phần lớn được hình thành từ hạt cườm, được chèn vào trong quá trình dệt, chứa đựng nhiều hình ảnh cách điệu, mô phỏng phong phú hình ảnh gần gũi trong đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt  của người Tà Ôi

Có thể chia hoa văn của người Tà Ôi thành 3 mô tuýp cơ bản. Mô tuýp thực vật gồm những loại cây cối, hoa lá như hoa văn lá đoác (loại cây dùng để lấy rượu uống), hoa văn cây a rác dùng để nhuộm vải hay hoa văn a băng a bung giống như hình búp măng của cây giang, tre hoặc nứa...v…v.

Mô tuýp thứ 2 là hoa văn động vật. Tương tự như hệ thống hoa văn thực vật, những hoa văn này cũng phản ánh cảm nhận trực quan của người phụ nữ Tà Ôi với môi trường xung quanh, gồm những hình ảnh con dơi, xương cá, hoặc con chim trĩ.

Phổ biến nhất là mô tuýp hoa văn đồ vật, như hoa văn hàng rào, cây chông hoặc nhà dài.

Quá trình chèn cườm lên zèng đòi hỏi người dệt phải rất thành thạo việc sắp xếp các hạt cườm, vậy nên số hoa văn một phụ nữ có thể làm không nhiều. Tuy nhiên, người dệt zèng lại có thể tự do sáng tạo các hoa văn tùy theo mắt quan sát và trí tưởng tượng của mình.

Vì vậy, khi cầm mỗi tấm zèng trên tay, quan sát những hoa văn cườm được sắp xếp độc đáo, bạn sẽ cảm nhận được sự thông minh, khéo léo, sự tỉ mỉ cẩn thận và rất nhiều kinh nghiệm được tích lũy của người phụ nữ Tà Ôi qua bao đời. 

Hoàng Minh/VOV4