Biến đổi lớn nhất phải kể đến thiết chế gia đình mẫu hệ trong ngôi nhà dài. Nó đã mất đi cùng với sự vắng bóng của những ngôi nhà dài truyền thống hàng mấy chục gian và sự tan rã của thiết chế đại gia đình mẫu hệ trong ngôi nhà dài đó. Chị H’Oan Mlô, ở xã Ea Hồ, huyện K’rông Năng, tỉnh Đắc Lắc, bảo ở quê chị, nhà dài không còn mấy. Và những ngôi nhà dài đã ngắn lại rất nhiều. Đặc biệt là từ lâu đã không có nhiều cặp vợ chồng, nhiều tiểu gia đình cùng chung sống trong một ngôi nhà dài nữa.

Có lẽ cái thiết chế mẫu hệ nơi nhà dài đã không còn phù hợp với cuộc sống thời hiện đại. Tách hộ ở riêng đã thành một phong tục mới trong cộng đồng người Ê đê. Và ngay cả chuyện bố mẹ già cũng không nhất thiết cứ phải ở với người con gái út như trong truyền thống. Chị H’Hoa Niê, ở Buôn Ma Thuột, bảo: “Bây giờ thì tùy theo, đứa con nào mà hiểu được mẹ, hợp với mẹ thì người đấy ở với bố mẹ, nuôi bố mẹ. Hồi xưa thì con út phải nuôi mẹ. Và  ai ở với mẹ thì tài sản thuộc người đó chứ không thuộc về con gái út nữa”.

Nhà dài truyền thống của người Ê-đê đang dần mất đi. Ảnh:baomoi.com

Tuy nhiên, tục con gái đi hỏi chồng, cưới chồng về nhà thì vẫn vậy. Chỉ có 1 số điểm khác, theo chị H’Oan Mlô: “Bây giờ không phải đi làm giàu nữa. Bây giờ cưới thì về nhà mình luôn. Hồi xưa, khi người ta kêu chồng về nhà thì người ta làm lễ trao vòng cho nhau. Nó mang ý nghĩa tượng trưng cho may mắn, hạnh phúc, tình yêu lâu bền không thể tách rời. Mà bây giờ họ làm lễ, không cúng nữa, họ chỉ theo phong tục bây giờ thôi. Trao  nhẫn, chứ không trao vòng đồng đâu. Hồi xưa đám cưới thì làm rượu cần. Nhưng bây giờ là uống bia, mời mâm cơm”.

Và người Ê đê bây giờ có thể lấy người thuộc dân tộc khác chứ không chỉ lấy người dân tộc mình như trước đây, theo chị H’Hoa Niê: “Nếu mà cưới người Ê đê cũng phải làm theo đúng phong tục đó, nghĩa là cưới chồng về nhà mình. Còn nếu lấy người dân tộc khác thì cần có sự bàn bạc giữa 2 gia đình. Nếu chấp thuận theo phong tục mình thì sẽ theo phong tục mình. Còn nếu phong tục người kia thì mình phải chấp nhận theo. Nhưng phải có sự bàn bạc và chấp thuận giữa 2 bên”.

Nếu như trong hôn nhân gia đình, trong thiết chế gia đình gắn với ngôi nhà dài của người Ê đê, dấu vết mẫu hệ đang mờ dần thì trong phong tục diễn tấu cồng chiêng, tính chất mẫu hệ vẫn còn hiển hiện. Cho đến bây giờ, tiếng trống H’gơr vẫn lên tiếng trước khi cả dàn chiêng hòa theo. Và ở nhóm Ê đê Bhi, phụ nữ vẫn là người đánh chiêng trong lễ hội chứ không phải là đàn ông như các nhóm Ê đê khác như Ê đê Kpạ, Mthur, Adham...

Minh Huệ/VOV4