Ngôi nhà truyền thống của người Xạ Phang trước đây cũng là nhà trình tường, nền đất. Đây là kiểu nhà khá đặc trưng của người Xạ Phang và nó cũng là kiểu nhà thích hợp với điều kiện sống của bà con. Vì họ sinh sống trên núi cao, mùa đông giá lạnh, thiếu trang phục giữ ấm, chỉ có những vách tường đất mới có thể giúp họ sinh tồn qua mùa đông lạnh giá.

Vật liệu chính để làm nhà là đất, đá cuội, cây tre và cỏ gianh. Trước khi dựng nhà, bà con san nền và tôn lên khoảng 30-40cm, quanh nền nhà được kè bằng đá cuội. Anh Lò Văn Hoàng, cán bộ bảo tàng tỉnh Điện Biên, từng nghiên cứu điền dã về tộc người Xạ Phang, nói rằng người Xạ Phang cũng có cách làm nhà trình tường giống người Mông, nhưng họ kỹ tính hơn trong việc chọn đất để làm tường.

Ông Chớ Trừ Hồ, bản Sa Lông 1, xã Sa lông, huyện Mường Chà, Điện Biên, cho biết: "Bà con đóng khung gỗ, sau đó chọn đất dẻo nện vào, lúc nào cứng thì thôi. Trộn đất với tro bếp để cho nó chắc".

Người Xạ Phang dùng đất sét vàng trộn với đất mối đùn cho mịn tường nhà. Sau khi nhào đất sét với đất mối đùn thì ủ 3-4 ngày mới đem ra trình tường.

Kiến trúc nhà trình tường.  Ảnh minh họa: dantri.com

Việc trình tường được thực hiện đều trên cả 4 mặt tường và các vách ngăn. Trình từ dưới lên trên cho đến khi cao 3-4m mới dừng lại.

Trước đây, mái nhà được lợp bằng cỏ gianh, nay đã được thay thế bằng ngói hoặc tấm lợp phibroximang. Nhà trình tường của người Xạ Phang thường có một lớp trần được làm bằng tre, phủ tấm liếp và rải một lớp bùn nhão lên trên. Đây có thể làm nơi chứa đồ, lương thực, lại có tác dụng chống nóng vào mùa hè.

Nếu như nhà trình tường của người Hà Nhì và người Mông ở Điện Biên thường chỉ có một cửa chính giữa gian nhà thì nhà của người Xạ Phang có 2 cửa. Một cửa ở gian chính giữa và một cửa ở gian bên phải, là cửa phụ.

Người Xạ Phang quan niệm số chẵn là số may mắn, nhưng làm nhà bao giờ cũng làm số lẻ. Không gian được bố trí một cách hài hòa. Anh Lò Văn Hoàng cho biết: "Tùy theo quy mô của mỗi gia đình, số gian nhà được làm theo số lẻ. Chính giữa ngôi nhà được đặt làm gian thờ tổ tiên. Trong gian thờ treo các câu đối, bức hoành phi. Gian bếp được làm liên hoàn với ngôi nhà".

Người Xạ Phang chọn đất làm nhà ở những nơi gần nguồn nước, hoặc ở chân đồi, ven các thung lũng, phía sau có núi dựa, trước mặt phải thoáng đãng. Họ không chọn chỗ đất là bãi nương hoặc ruộng để dựng nhà và cũng không bao giờ đặt nền nhà chiếm lối đi chung của bản; kiêng làm nhà quay lưng ra khe nước, vực sâu hoặc gần gốc cây to.

Ngày nay, nhà trình tường không còn phổ biến, người Xạ Phang chuyển sang dựng nhà bằng gỗ, tre. Vách nhà được thưng bằng ván, mái lợp ngói hoặc tôn, tấm lợp.

Để làm một ngôi nhà gỗ, bà con phải mất hằng năm chuẩn bị nguyên vật liệu. Việc khai thác gỗ làm nhà đảm bảo không xâm phạm vào khu rừng cấm, rừng thiêng.

Kinh nghiệm chặt cây làm nhà của người Xạ Phang cũng giống như những tộc người sinh sống ở miền rừng, đó là không khai thác cây vào mùa mưa để tránh lượng nước trong cây quá nhiều, dễ mối mọt. Phải chọn cây thẳng, có lõi cứng, đặc biệt kiêng chặt những cây tự chết khô, cây đổ hoặc cây bị sét đánh về làm nhà. Họ quan niệm rằng những cây này đã mang số phận không may, không còn hồn và không có sự sống. Dùng những cây này để làm nhà không khác gì rước cái rủi ro vào nhà.  

Hoài Thu/VOV4 TH