Tết “Kó Nhẹ Trà” của đồng bào Hà Nhì ở Lai Châu thường diễn ra ba ngày, bắt đầu vào ngày Thìn, không kể đầu tháng hay cuối tháng. Tùy từng bản, từng xã tổ chức sớm hay muộn.

Ngày ăn tết đầu tiên được coi như ngày cuối năm. Sáng sớm ngày mùng 1 tết, người Hà Nhì có tục đi lấy nước. Họ quan niệm rẳng nước đầu năm là lộc. Có nguồn nước mới dồi dào sử dụng ngay từ đầu năm sẽ may mắn trong cả năm.

Người Hà Nhì chuẩn bị Tết rất chu đáo, từ trang phục truyền thống đến lương thực, thực phẩm, bánh trái đều tươm tất. Các loại bánh truyền thống như bánh trôi, bánh dày, bánh chưng được các gia đình làm nhiều, không chỉ để thờ cúng tổ tiên mà còn chia cho con cháu hưởng lộc ngày tết và làm quà biếu cho khách. 

Sau lễ cúng bánh trôi, bánh dày là lúc đầu canh ba, nhà nhà thi nhau mổ lợn. Gọi là "thi" vì người Hà Nhì quan niệm nhà nào mổ lợn xong sớm, chọc tiết lợn một lần được ngay, thì sang năm sẽ phát tài phát lộc, cuộc sống no ấm, con cháu sum vầy. Nhà nào mổ con lợn to chứng tỏ năm vừa qua nhà đó làm ăn được, mùa màng bội thu.

Việc làm bánh chưng thu hút mọi thành viên trong gia đình cùng tham gia. Ảnh: Nhật Minh

Lợn mổ xong, cắt mỗi thứ một ít để cúng tổ tiên, phần còn lại pha chế thành nhiều món nhưng không thể thiếu món nộm thịt với vỏ của một loại cây rừng. Đây là món truyền thống ngày Tết, vừa ngon vừa bổ. Món lạp xườn của người Hà Nhì thơm ngon đặc biệt, do có nhiều loại gia vị.

Việc thờ cúng ngày tết của dân tộc Hà Nhì rất gọn nhẹ mà sâu sắc. Không hương hoa, vàng mã. Mâm cúng tổ tiên là các sản vật do chính bàn tay con cháu làm ra: bánh dày, bánh trôi, rượu, gừng, muối ớt, cơm, thịt.

Đặc biệt, việc cúng tổ tiên trong ngày Tết của người Hà Nhì do phụ nữ đảm nhiệm. Nơi thờ cúng bên nội được đặt trên đầu giường của vợ chồng chủ nhà. Còn nơi thờ bên ngoại được đặt ở góc bếp.  

Ông Chu Pó Chừ, ở bản Thu Lũm, xã Thu Lũm, bảo: “Việc thờ cúng tổ tiên của người Hà Nhì chủ yếu là đàn bà. Đàn ông ít khi cúng, vì phụ nữ là người luôn ở nhà lo toan mọi việc. Lễ cũng rất đơn giản. Ngày tết mình có gì là cúng thứ đấy. Nếu nhà mổ lợn thì cúng thịt lợn, nhà nào mổ gà thì cúng thịt gà và một ít cơm, rượu…”.

Trong mấy ngày Tết, trong bản ngoài mường cũng tưng bừng, nhộn nhịp. Những người cao tuổi cùng nhau đi chúc Tết các gia đình với những lời tốt đẹp và tình cảm chân thành. Tại bữa tiệc năm mới, người khách quý nhất sẽ được mời một mâm riêng.

Con cháu nội ngoại đều đến chúc Tết ông bà và cúi lạy bàn thờ tổ tiên, được ông bà chia lộc và chúc phúc rồi quây quần đầm ấm vui vẻ.

Sôi động nhất bản là khu vực hát múa, tiếng sáo bay bổng, tiếng chiêng rộn rã. Các trò chơi dân gian như: đánh cù, đá cầu lông gà... được các chàng trai, cô gái thể hiện say sưa nhiệt tình. Đây là dịp để họ đua tài khoe sắc.

Vào ngày thứ 3, kết thúc Tết “ Kó Nhẹ Trà” tức là ngày con dê, các gia đình làm một mâm lễ cúng Trời Đất để cảm ơn đã ban sức khỏe, che trở cho dân bản bình an và cầu mong năm mới mùa màng bội thu, súc vật đầy đàn, bản làng yên vui.

Nói về tục này, Ông Chu Xé Lù, ở xã Thu Lũm, bảo: “Người Hà Nhì đi đâu, làm gì cũng phải có trời đất phù hộ thì mới yên tâm. Nên đầu năm mới phải cúng trời đất để cầu mong phù hộ cho cả năm an lành”.

CTV Thúy Ngoạn