Lơ̆m pơgar kaphê hloh 1 hectar jơk ƀlĭk, dôm sơdrai ƀenh kơ plei kaphê pơkăp đei minh pơyan jang xa đei yua, yă Đỗ Thị Hưng, tơ̆ thôn 12, xah Ea Kar, dêh char Đăk Lăk chơt hơ-iă jô̆ hơlen pơyan jang ou kaphê gô đei hloh 4 tơ̆n găr, lơ hloh pơtêng hăm hơdrol ki. Tơdrong tơgăl kơ pơma noh, phŏng hoă hŏk păng pơgang hơdrông hlôi tơjur hơdah gơnơm iŏk jang kiơ̆ pơkăp “Vei lăng tơnăp ăn 'long pơtăm kiơ̆ lơ trong jang”.

"Hơdrol ki, inh jang noh rim bơngai đe tă phŏng păng pruih pơgang thoi yơ inh pơm kiơ̆ thoi ăi. Đơ̆ng iŏk jang pơkăp vei lăng tơnăp 'lơ̆ng hăm tơm kaphê, inh ƀôh pha, 'lơ̆ng hloh păng đei lơ plei hloh, đei yua lơ hloh kơ khei năr tam mă jang kiơ̆ trong pơkăp ou"

Adoi nhen yă Hưng, kơhrĕng unh hnam kon pơlei tơ̆ dôm tơring kaphê dơnơm kơ Đăk Lăk nhen Krông Pach, Krông Năng, Cư Kuin... iŏk yua keh kong tơdrong pơkăp jang vei lăng tơnăp 'long pơtăm kiơ̆ lơ trong jang. Trong jang 'nao akŏm lơ̆m tơdrong vei lăng 'lơ̆ng hăm 'long pơtăm pơtăl kơ hơdrô̆ vă tơjră, pruih  pơgang pơlôch hơdrông pơrang.  

Jĭ minh lơ̆m dôm unh hnam yuk hơlou lơ̆m tơdrong iŏk jang lơ̆m 2 hectar teh pơtăm kaphê păng pơyua hơdah ah mă jên huach pơm jang tơjur 15–20%, đei yua truh 10%, păng găr kaphê 'lơ̆ng hloh, yă Đinh Thị Như Lê tơ̆ thôn 2, xah Phú Xuân, dêh char Đăk Lăk ăn tơbăt:

“Đơ̆ng rŏng kơ jang kiơ̆ pơkăp lơ trong jang noh tơdrong tŏk giơ̆ng kơ 'long kaphê ƀôh pha hơdah hloi pơtêng hăm hơdrol ki jang kiơ̆ trong juăt jue. Sơdrai tơm hăp jơk ƀlik păng kĕ tang găn dôm pơrang pơrăm nhen brêng xa, tơgơ̆ dơng păng ruh plei păng mă kăl noh tơjur ƀiơ̆ gah yă de xa hla kaphê”.

Kiơ̆ Tiến sĩ Phan Việt Hà – Phŏ Kơdră Viê̆n Khua hŏk kih thuơ̆t Choh jang xa jang gah bri Tây Nguyên, trong jang vei lăng tơnăp 'lơ̆ng hăm tơm kaphê jĭ trong jang trŏ ƀlep hăm tơchơ̆t hơtŏk choh jang xa jơk, pơtrŏ hăm tŏ 'mi kial tơplih tơ̆ Tây Nguyên. 'Nou ưh hơdrô̆ jĭ trong jang kih thuơ̆t, mă oei jing đon tơchĕng trong pơm jang 'nao, pơkăp tơdrong pran kơ 'long pơtăm păng cham char choh jang xa jing tơdrong tơm. Ah mă 'long pran, teh 'lơ̆ng, kon pơlei jang mir adoi hiôk – pơđĭ gah mŭk drăm păng cham char hloi.

Ƀok Đinh Văn Đang, Kơdră Anih Pơtrŭt choh jang xa dêh char Đăk Lăk ăn tơbăt, đơ̆ng tơdrong đei ƀôh ou, vei lăng tơnăp 'lơ̆ng hăm 'long pơtăm pơyua lơ, jing trong jang kăp gĭt vă tơdrong jang kaphê Việt Nam pơkăp truh hơtŏk tơ-iung kơjăp sơđơ̆ng păng pơtrŏ hăm dôm tơchơ̆t apŭng plenh teh:

“Trong pơkăp jang vei lăng tơnăp pran hăm 'long pơtăm noh jing nhôn tơlĕch jang drơ̆ng minh lơ̆m tôm 'long pơtăm nhen kaphê, ƀa, tiu, sâu riêng. Kiơ̆ đơ̆ng tơlĕch jang kiơ̆ pơkăp ou mă blŭng hlôi đei yua lơ vă tơgŭm ăn pơgar 'long pơtăm kơ dôm unh hnam hơtŏk giơ̆ng 'lơ̆ng păng đei yua lơ. Lơ̆m khei năr truh noh nhôn pơtoi jang atŭm hăm dôm anih jang mŭk drăm, dôm anih jang hơlen, dôm hnam trưng vă pơih dôm lăm pơhrăm, pơma đam, pơjing tơdrong jang vă tơgŭm ăn trong pơkăp jang ou roi năr roi đei pơih să păng pơlan jơ̆p tơring".

Ƀât mă tŏ ‘mi kial tơplih roi đunh roi ưh sơđơ̆ng, tơdrong choh jang xa kiơ̆ trong jang kơjăp ‘lơ̆ng, tơjur ƀiơ̆ tơdrong krê ưh đei xa păng hơtŏk tơdrong đei yoa ‘nŏh jĭ tơdrong tôch gĭt kăl. Mă loi hăm ‘long cheh phe, kơloăi ‘long pơtăm  tơm tơ̆ Tây Nguyên, jang kiơ̆ dôm ki thuơ̆t ‘nao tŏk bŏk jing chơkhoă vă jang đei tơmam 'lơ̆ng păng hơtŏk kơsư̆k pơjei. Trong jang "Vei lăng ‘lơ̆ng ‘long pơtăm kiơ̆ trong jang  atŭm" tŏk bŏk đei mih ma duch nă tơrek truh păng tơlĕch jang kiơ̆. Lei, trong jang ‘nâu đei yă kiơ gĭt kăl păng pơm thoi yơ vă gơ̆h jang kiơ̆ đei yoa ‘lơ̆ng tơ̆ pơgar cheh phe? Tiến sĩ Đặng Bá Đàn – Kơdră Anih Pơtrŭt choh jang xa kơ Tơring Nam Trung bộ păng Tây Nguyên tơblang hơdăh ƀiơ̆ găh dôm tơdrong đei yoa kŭm nhen ki thuơ̆t jang tơm đơ̆ng trong jang ‘nâu.

- Ƀok ăi, lơ̆m tơdrong vei lăng ‘long pơtăm kiơ̆ trong jang atŭm hăm ‘long cheh phe, ki thuơ̆t kăl hlŏh ‘nŏh yă kiơ?

-TS. Đặng Bá Đàn: Lơ̆m dôm trong jang vei lăng atŭm bơ̆n yoa lơ trong jang. Mưh ‘long cheh phe pran ‘nŏh sư kĕ tơjră hăm dôm pơrang jĭ, sơdrông phă. Sư trep iŏk mơ̆r roi ‘lơ̆ng ƀiơ̆, gơ̆h lĕch pơkao, kơtĕn plei ‘lơ̆ng ƀiơ̆, kŭm nhen plei cheh phe kŭm hơkâu tih ƀiơ̆ ‘năi. Tơdrong vei lăng kiơ̆ trong jang atŭm âu ‘nŏh jĭ bơ̆n vei lăng ‘lơ̆ng teh. Pơm thoi yơ vă teh huei kơnê̆, teh đei mơ̆r lơ, vei lăng ‘lơ̆ng tơmam đei lơ̆m teh. Tơdrong đei mơ̆r lơ, lăp ‘lơ̆ng vă ‘long trep iŏk bơ̆n athei săy phŏng mă lăp ‘năi.

Mă 2 ‘nŏh lơ̆m khei ‘năr vei rong kiơ̆ trong jang atŭm bơ̆n ưh lăp tơchĕng truh trong tang găn sơdrông đĕch. Mă bơ̆n athei tơchĕng truh tơdrong vei lăng ‘long chăt pran ‘lơ̆ng vă kĕ tang găn pơrang jĭ hai. Pơtih gia nhen pơrang jĭ phă rơh, mưh bơ̆n yoa mơ̆r păng rơih yŏng ‘lơ̆ng ‘nŏh bơ̆n ưh kăl pruih pơgang kiơ, sư pơm tơjur ƀiơ̆ jên jang păng hơtŏk tơdrong đei yoa găh mŭk drăm. Dăh mă găh tơdrong tơruih đak vă ‘long lĕch pơkao ‘lơ̆ng. Bơ̆n đei trong tơruih đak lăp ‘lơ̆ng ‘nŏh pơkao ‘long lĕch ‘lơ̆ng ‘năi, plei kơtĕn hrơ̆ch, tih tŏ băl mưh phĕ kơnh hiôk, da ƀiơ̆ hiong huach đơ̆ng rŏng kơ phĕ ‘năi. Dăh mă kăt hơleh dơ̆ng, sơdrai, bơ̆n pơm ăn dơng sơdrai rơhơi ‘lơ̆ng vă găn ƀiơ̆ sơdrông phă. Vă hơtŏk ‘long pĕng kial, pơm yơ̆p ‘nŏh ‘ngoăih kơ đei yoa đơ̆ng ‘long cheh phe, bơ̆n oei đei yoa dơ̆ng đơ̆ng ‘long pơtăm hơlam. Găn tôch ai hiong răm păng hơtŏk tơdrong đei yoa đơ̆ng jang cheh phe roi lơ.

- Hăm ‘long cheh phe, tơdrong jang kiơ̆ trong vei lăng atŭm athei jang đơ̆ng tơdrong kiơ păng mih ma duch nă athei tơrek truh tơdrong kiơ hă ƀok?

-TS. Đặng Bá Đàn: Dôm trong jang atŭm âu athei lăng kiơ̆ khei ‘năr ‘long chăt bluh. Mă hơdăh iŏk đơ̆ng ‘nao pơtăm, bơ̆n pơtơm choh khai hoang teh, hơmet teh, hơmet tơđăh ‘long. Păng lơ̆m khei ‘năr vei rong, bơ̆n athei hue lăng truh 1 tơring pơtăm kơjăp ‘lơ̆ng. Săy phŏng, tơruih đak mă lăp. Bơ̆n athei pơtăm ‘long pơm yơ̆p, pĕng kial hai. Iŏk yoa ‘lơ̆ng dôm kơloăi ‘long pơtăm hơlam thoi noh sư gơ̆h đei yoa đơ̆ng blŭng hloi. Kiơ̆ đơ̆ng rim tơdrong đei tơ̆ yăn âu lơ̆m rim pơgar, pơgar ‘long đĭ đunh sơnăm bơih dăh mă pơgar ‘long ‘nao pơtăm, pơtăm ming, bơ̆n tơlĕch trong jang mă lăp ‘lơ̆ng.

- Ƀok ăi, mă tơpă mưh ‘long cheh phe đei pơrang jĭ phă nhen bơ̆n yă de dom, sơdrông phă, pơrang jĭ phă rơh, tơdrong jang kiơ̆ trong vei lăng atŭm athei jang thoi yơ?

-TS. Đặng Bá Đàn: Tơdrong vei lăng, tang găn sơdrông phă atŭm bơ̆n athei hơtŏk trong jang nhen kăt sơdrai, rong dơng rơhơi ‘lơ̆ng. Bơ̆n athei tuh mơ̆r, săy phŏng vi sinh. Yoa phŏng, pơgang lăp ai, athei jang kiơ̆ trong tang găn sơdrông hăm pơgang sinh hŏk. Lăp hơdrô̆ tơm ‘long đei pơrang jĭ phă dêh đĕch păng đei nơ̆r pơtho đơ̆ng anih jang kơpal ‘nŏh bơ̆n gơ̆h iŏk yoa pơgang pruih.

- Vei lăng teh rơgoh ‘lơ̆ng jĭ tơdrong tôch gĭt kăl lơ̆m trong vei lăng atŭm. Lei bơ̆n athei vei lăng mơ̆r, iŏk yoa ich rơmo, phŏng vi sinh dăh mă choh hơmet teh thoi yơ hă ƀok?

-TS. Đặng Bá Đàn: Tơdrong vei lăng ‘lơ̆ng ăn teh ‘nŏh jĭ pơm thoi yơ lơ̆m khei ‘năr bơ̆n choh jang teh oei ‘lơ̆ng, ưh đei sap, kơnê̆ kiơ. Bơ̆n athei pơm ăn teh đei tôm kơchơ̆t ‘lơ̆ng. Athei hơtŏk kơchơ̆t vi sinh vă teh gơ̆h rơbưi ‘lơ̆ng, pơm ăn rơh ‘long chăt pran păng teh huei jing kơnê̆. Mă 2 ‘noh jĭ tơdrong săy phŏng, tuh mơ̆r vă pơm ăn teh roi ‘lơ̆ng păng hơtŏk tơdrong đei yoa ‘lơ̆ng hlŏh đơ̆ng phŏng.

- Lei a, bơnê kơ ih Tiến sĩ Đặng Bá Đàn hơ!